Veelgestelde vragen - Beroepsoriëntatie en opleiding

Aan de Universiteit Utrecht, één van de twee partneruniversiteiten van het ELV, kun je het anderhalf jaar durende programma Literair Vertalen (Vertaalwetenschap) volgen. Deze Utrechtse master is het enige academische programma in Nederland dat geheel gewijd is aan literair vertalen. Bovendien vind je er een unieke combinatie van praktische vertaling en academische vertaalreflectie. Bij Literair Vertalen focus je op domeinen van het literaire vertalen, maar ook op moderne en hedendaagse literatuur. Dit doe je met specifieke vertaalcursussen, maar ook via trainingen met professionele vertalers en een intensieve cursus literair vertalen. Die laatste cursus wordt in samenwerking met de KU Leuven gegeven, de andere partneruniversiteit van het ELV. Je kunt het programma volgen voor de brontalen Duits, Engels, Frans, Italiaans en Spaans.

Aan de KU Leuven, de andere partneruniversiteit van het ELV, is er de Master in het Vertalen op de campus Antwerpen. Je kunt kiezen uit de talen Duits, Engels, Frans, Arabisch, Italiaans, Pools, Russisch en Spaans. De opleiding omvat een praktisch en een academisch-wetenschappelijk component. Naast praktische vertaalateliers krijg je vertaalwetenschappelijke vakken die je helpen nadenken over de vertaalpraktijk en die je methodologisch voorbereiden op je masterproef. Binnen deze master (60 stp.) kun je voor een literair traject kiezen. Je kiest dan voor de ateliers literair vertalen en maakt een keuze uit vakken die rechtstreeks verband houden met literair vertalen. Een stage is optioneel. 

Ook aan andere universiteiten in Nederland en België kun je studies volgen waarbij (delen van) de benodigde kennis en competenties aan bod komen. Buiten het universitaire circuit zijn er ook specifieke beroepsopleidingen tot vertaler, waarbij je geschoold wordt in algemene vertaalmethodiek en vertaalprocédés, zoals bijvoorbeeld het ITV in Utrecht. Sinds 2007 biedt de VertalersVakschool in Amsterdam een deeltijdse avondopleiding tot literair vertaler aan. De opleiding kent een curriculum van twee jaar, waarin alle genres binnen het literair vertalen belicht worden (proza, poëzie, essayistiek en jeugdliteratuur), en biedt ook praktische kennis zoals hoe om te gaan met auteurs en uitgevers en met redacteuren, persklaarmakers en correctoren. Sinds 2018 is er ook een VertalersVakschool in Antwerpen.

Buiten het Nederlandse taalgebied bestaan er vertaalopleidingen waar je Nederlands als brontaal kunt kiezen en waar ook aandacht wordt besteed aan literair vertalen. Deze opleidingen zijn niet puur gericht op literair vertalen. Verder beschikken vele universiteiten wereldwijd over vakgroepen Nederlands en docentschappen Nederlands. De vakgroepen bieden dikwijls een vak vertalen naar de betreffende doeltaal, waarbij soms ook aandacht aan literatuur wordt besteed.

Kijk voor het opleidingsaanbod op onze overzichtspagina Vertaalopleidingen en Neerlandistiek wereldwijd.

Er zijn geen eisen aan de vooropleiding van literair vertalers. Sommige goede literair vertalers zijn volledig autodidact, anderen hebben wel een opleidingsachtergrond. Vaak is dat een (universitaire) letterenstudie met de vreemde taal als één van de vakken. Zo zijn mensen die buiten het Nederlandse taalgebied neerlandistiek gestudeerd hebben vaak literair vertalers uit het Nederlands. Ook maken (niet-literaire) vaktekstvertalers vaak later in hun carrière de overstap naar het vertalen van literatuur. Vaktekstvertalers hebben vaker dan literair vertalers een toegespitste beroepsopleiding tot vertaler gevolgd, of hebben zich eerst inhoudelijke vakkennis (bijvoorbeeld over rechten of medicijnen) eigen gemaakt en zijn daarna gaan vertalen.

Lees ook de ervaringen van vertalers zelf:

• Vertalers vertellen - Hoe ben je begonnen als vertaler?
• Vertalers vertellen - Hoe word je literair vertaler?

Nee. Met vreemde-talenstudies verwerf je vertaalvaardigheid, maar geen literaire vertaalvaardigheid. Docenten gebruiken vertalingen in en uit het Nederlands als een didactisch instrument dat helpt om de taal en de verschillen tussen de vreemde taal en het Nederlands te leren kennen. Vertalen dient daarmee allereerst als middel om kennis van de vreemde taal (c.q. de kennis van het Nederlands als vreemde taal) te verwerven. Ook de vertaaldidactiek die in vreemde-talenstudies aan bod komt dient datzelfde doel: de vreemde taal goed begrijpen en je er grammaticaal en lexicaal foutloos in leren uitdrukken.

Een literaire vertaling is echter geen middel om een vaardigheid te ontwikkelen of een taal te leren begrijpen; het is een doel in zichzelf. Een literaire vertaling moet als zelfstandige tekst in de doeltaalomgeving functioneren en daarom een overtuigende uitvoering (performance) zijn van de betekenissen en effecten van de brontekst. Dat vraagt van een literair vertaler een grotere uitdrukkingsvaardigheid en stilistisch vermogen in de doeltaal dan in de meeste vreemde-talenstudies aan de orde komt. De vertaalvaardigheid en kennis van de omzettingsprocédés die nodig zijn om een zelfstandige doeltekst te produceren, kun je als literair vertaler alleen verwerven met gerichte oefening in het vertalen óm het vertalen.

Je onmisbare basis is een grote belezenheid in zowel de bron- als de doeltaal. Die is alleen al belangrijk omdat een literair werk nooit in een vacuüm tot stand komt maar deel uitmaakt van een intertekstueel netwerk van verwijzingen naar en verbindingen met andere teksten. Je kunt een literaire tekst beter begrijpen en dus beter vertalen als je weet hoe deze zich verhoudt tot andere teksten en literaire tradities.

• Veel lezen in de brontaal is belangrijk om contexten te leren kennen waarin brontaalelementen voorkomen. Wat een ervaren vertaler onderscheidt van een beginner is vaak het aantal contexten waarin hij of zij een woord of uitdrukking in de brontekst is tegengekomen. Alleen door veel contexten te zien verwerf je als vertaler trefzekerheid in je vertaalbeslissingen: je leert steeds beter hoe 'gewoon' of 'afwijkend' een bepaalde formulering is, je voelt sneller aan welke specifieke betekenis van een brontekstelement in de gegeven context geactiveerd wordt (wat binnen die context de zogeheten 'selectie-instructies' zijn). Natuurlijk zijn alle andere denkbare manieren om je kennis van de brontaal te vergroten, zoals een verblijf in het land of het volgen van cursussen, van niet te onderschatten waarde;
• Met veel lezen in de doeltaal vergroot je je woordenschat, stijlgevoel en uitdrukkingsvaardigheid;
• Ook is het nuttig om bestaande vertalingen te lezen en met het origineel te vergelijken. Probeer na te gaan hoe de vertaler problemen heeft opgelost en welke strategie hij gevolgd heeft. Zo ontwikkelt je ook je eigen normgevoel, vertaalethiek en smaak. Een goede oefening is om zelf een passage te vertalen zonder naar de bestaande vertaling te kijken en daarna zo onbevangen mogelijk de eigen vertaling en de bestaande met elkaar te vergelijken;
• Probeer ook feedback op je vertaling te krijgen, bijvoorbeeld in een cursus of opleiding. Of door commentaar van een lezer die de brontaal niet kent. Die kan bepalen of de vertaling 'lekker leest', begrijpelijk is en of de brontaal er niet doorheen schemert;
• Je kunt met andere beginners of collega-vertalers afspreken om elkaars werk te bekritiseren. Of samenwerken aan één vertaling. Dat kan zowel in real life als online. Google Docs is een handige tool om virtueel samen te werken. Het enige wat je nodig hebt is een Gmail-adres. Daarmee kun je inloggen en een document aanmaken. Daarin werkt alles net zoals in Microsoft Word, met als uitzondering dat het bestand altijd automatisch opgeslagen is en dat je het bestand met je medevertalers kunt delen. Je hebt nooit problemen met verschillende versies van je vertalingen, want iedere wijziging die je aanbrengt is direct voor de anderen zichtbaar, en omgekeerd;
• Tot slot heeft het weblog Boekvertalers.nl een Mailinglist Boekvertalers waarbinnen vertalers "elkaar vertaalvragen stellen en met elkaar van gedachten wisselen over alle mogelijke onderwerpen die direct of zijdelings met het vertaalvak te maken hebben". Zie ook de overzichtspagina met online communities en andere mailinglijsten.

Dat klopt! In samenwerking met de Letterenfondsen faciliteert het ELV individuele begeleiding voor beginnende literair vertalers in en uit het Nederlands. Zij kunnen bij het ELV een ontwikkelingsbeurs of een mentoraat aanvragen.

Beginnende vertalers zonder vertaalopdracht kunnen in aanmerking komen voor een ontwikkelingstraject, waarbij zij met een ervaren vertaler aan de slag gaan met de vertaling van een kort verhaal of een literair fragment. Hierbij wordt ook aandacht besteed aan de praktische kant van een vertaalloopbaan. Er zijn twee sluitingsdata per jaar voor de aanvragen: 1 maart en 1 oktober. 

Vertalers komen in aanmerking voor een mentoraat als zij beschikken over een modelcontract en aan het begin staan van hun vertaalcarrière. Een ervaren vertaler zal hen dan bijstaan bij de vertaling, maar het belangrijkste doel van het mentoraat is dat de gementoreerde deze opgedane kennis vervolgens zelf bij volgende opdrachten in de praktijk kan brengen. Deze mentoraten kunnen doorlopend aangevraagd worden.

Nee. Iedereen die dat wil, kan zich vrij als literair vertaler vestigen. Maar zonder betaalde opdrachten ben je natuurlijk geen professioneel literair vertaler.

Nee, voor het vertalen van literatuur is beëdiging geen vereiste. Beëdiging is vooral relevant voor het vertalen van documenten die een zekere juridische kracht hebben, zoals diploma's, getuigschriften, contracten en processen-verbaal.