Continuo vertalen – over muzikaliteit in vertaling

Opvallend onopvallend
Wat ik tijdens mijn loopbaan als musicus het liefst deed was continuo spelen: je hebt een belangrijke, opvallende rol omdat je in feite een duo vormt met de solist, maar de aandacht van het publiek gaat naar de zanger, en die krijgt achteraf het bloemetje. De zanger glans geven en ondersteunen, gehoord worden zonder in de schijnwerpers te staan, dat ligt me goed.

En wat lijkt er nu meer op continuo spelen dan literair vertalen? Als literair vertaler ging ik als vanzelf weer muziek maken. Alleen de benamingen in mijn nieuwe vak waren anders: een melodie werd een alinea en een frase werd een zin. Frasering werd interpunctie.

Een melodie herkennen
Voor een musicus is fraseren essentieel. Waar ligt het hoogtepunt? Waar wil je naartoe? Waar haal je even adem? Als vertaler ervaar ik dat niet anders. Alleen: om de lezer van de doeltaal dezelfde melodie te laten horen als die van de brontaal is het soms nodig wat te schuiven met de zinsdelen. Het zwaartepunt ligt niet in elke taal op dezelfde plek. Het streven is dus om het geheel in de doeltaal zo weer te geven dat de lezer niet alleen dezelfde boodschap ‘hoort’, maar ook dezelfde melodie.

Een poosje geleden vertaalde ik Light Perpetual van Francis Spufford. Dat was voor mij één groot feest van klank en ritme. Zijn boek begint met een lang uitgesponnen, poëtische beschrijving van een raketinslag waarbij vijf kinderen omkomen. Om deze kinderen toch een leven te schenken gebruikt Spufford een soort bezwering:

Come, other future. Come, mercy not manifest in time; come knowledge not obtainable in time. Come, other chances. Come, unsounded deep. Come, undivided light.

Come dust. (9)

Lees dit maar eens hardop, het is pure muziek. Alleen al dat ritme! De opbouw in het aantal lettergrepen! Maar hoe werkt dat technisch? Als je kijkt naar de onderstreepte woorden: ‘other’ heeft twee lettergrepen, ‘unsounded’ drie en ‘undivided’ vier. Dan volgt het korte ‘Come dust.’

Die opeenvolging wilde ik hoe dan ook behouden. Alleen zou in het Nederlands het aantal lettergrepen dan drie, vier en vijf moeten worden, vanwege het eerste ‘andere’. Na uitvoerig overleg met Spufford, met name over de vertaling van ‘undivided’ (inderdaad bleek dat oplopende aantal lettergrepen voor hem essentieel!) werd het:

Kom, andere toekomst. Kom, genade, onzichtbaar in de tijd; kom kennis die de tijd ons niet kan geven. Kom, andere kansen. Kom, onpeilbare diepten. Kom, onvoorwaardelijk licht.

Kom stof. (16)

Het is altijd prettig als een auteur openstaat voor overleg. Wat had hij of zij vooral voor ogen bij het schrijven van een bepaald fragment? Wat te doen als melodie en exacte betekenis niet beide in de vertaling passen? Spufford bleek zeer ingenomen met mijn vraag – hij was opgelucht dat ook deze dingen mij opvielen koos op zowel ritmisch als inhoudelijk vlak vol overtuiging voor ‘onvoorwaardelijk’.

Klank, ritme en betekenis
Aminatta Forna is duidelijk ook veel bezig met klank en ritme. In haar roman Happiness kijken de bewoners van een verzorgingshuis uit op:

a handkerchief of weed-pocked lawn. (53)

In de vertaling van Aleid van Eekelen-Benders en mij werd dat:

een met onkruid bepokt lapje gazon. (75)

Betekenis, ritme en assonantie werden zo behouden.

In het volgende zinnetje (ook uit Happiness) moet de keuze tussen klank en betekenis wél deels worden gemaakt. Een verwaarloosde begraafplaats wordt omschreven als:

left to die, instead it thrived. (49)

Hier moet het klankeffect op een andere manier worden bereikt:

In de steek gelaten om te sterven was hij juist tot bloei gekomen. (71)

Jammer bij deze vertaling is het qua klank ietwat zwakke einde. Het hele ritme zou krachtiger kunnen, zoals in het origineel.

In de steek gelaten om te sterven, kwam hij juist tot bloei.

Maar klopt de betekenis nu nog wel? Dit is een beschrijving van een proces, terwijl in het origineel het resultaat van dat proces beschreven staat. Daarom hebben we hier – met een beetje pijn in het hart – toch voor de eerste versie gekozen.

Zwaartepunt en nadruk
Aan de volgende zin uit Happiness is goed te zien dat het zwaartepunt in de Engelse zin vaak vooraan ligt, en in het Nederlands eerder achteraan. In deze zin moest niet alleen de volgorde worden omgedraaid – ook de constructie moest worden aangepast om hem beter te laten lopen. Het gaat hier om technische redeneringen van een advocaat.

Those words don’t mean anything to the woman whose daughter was taken away or whose son’s bones turned up in a ditch he had to dig himself. (118)

Maar als je dochter is weggevoerd of als de beenderen van je zoon zijn teruggevonden in een greppel die hij zelf heeft moeten graven, dan kun je niets met zulke droge woorden. (159)

Over het vertalen van woordherhalingen bestaan verschillende opvattingen. Een herhaald woord kan in een Engelse tekst poëtisch of mooi ritmisch klinken, maar let op! In het Nederlands krijgt zo’n herhaald woord soms onbedoeld veel nadruk doordat het vanwege de Nederlandse zinsconstructie op een zware ‘tel’ belandt. Neem je in zo’n geval de woordherhaling toch over, dan krijgt de zin iets drammerigs.

The boy, by his side, had reverted to silence, walked trailing his fingertips along the bridge’s balustrade. When they reached the offices Attila settled the boy in reception and told him to wait. (154)

De jongen naast hem had zijn toevlucht genomen tot zwijgen en streek onder het lopen met zijn vingers langs de balustrade. In het kantoor zette Attila hem bij de receptie en zei dat hij moest wachten. (207)

Als we ‘de jongen’ in de tweede zin herhaald hadden, zou dit twee keer benadrukt zijn. Zoals het er nu staat, krijgt zowel in het Engels als in het Nederlands het woord 'reception/receptie' de nadruk. (Om dezelfde reden hebben we ‘de brug’ uit de zin hiervoor niet herhaald.)

Een voorbeeld uit The Locals van Jonathan Dee (ook vertaald i.s.m. AvE):

Saw people there, at least, a few people out with their dogs, just standing there like drugged lunatics while the dogs chased each other around the grass. (1)

Daar zag ik in elk geval wel mensen, een paar lui die hun hond uitlieten en die daar maar een beetje stonden als een stelletje halfverdoofde idioten terwijl de honden elkaar over het gras achternazaten. (7)

Ook hier: als ‘mensen’ letterlijk herhaald zou zijn, zou dit extra nadruk krijgen. Nu ligt in beide gevallen de nadruk op ‘dogs/hond’. ‘Lui’ past ook goed in het register van deze ik-figuur. Als je dit soort dingen niet automatisch in je hoofd hoort klinken, lees de zin dan eens hardop.

Slotnoot
Bij een melodie hoort ook een slotnoot. Vooral aan het einde van een alinea, een hoofdstuk – of uiteraard een boek – is die belangrijk.

Uit Light Perpetual – een man op leeftijd danst met zijn ex-vrouw, die lang geleden voor een ander heeft gekozen maar van wie hij nog heel veel houdt:

This was his time, and it’s nearly up. And then? And afterwards? Then there will be no more then. After, there will be no more after. But for now he goes on turning in the turning lights. For a little while longer, he is dancing with his wife. (299)

Dit was zijn tijd, en die is bijna om. En dan? En daarna? Dan zal er geen ‘dan’ meer zijn. Daarna zal er geen ‘daarna’ meer zijn. Maar voorlopig blijft hij ronddraaien in de ronddraaiende lichtjes. Een poosje langer blijft hij nog dansen met zijn vrouw. (278)

Door de hele geestesgesteldheid van deze man die nog een laatste keer met zijn vroegere geliefde danst, is het cruciaal dat deze laatste zin eindigt op ‘zijn vrouw’. Stel dat dit hoofdstuk was geëindigd met: 'Een poosje langer blijft hij nog met zijn vrouw dansen', dan was het mooie, het pijnlijke uit deze zin verdwenen. Er zou geen ontroerend slotakkoord zijn geweest; de zin zou als een nachtkaars zijn uitgegaan op een onbeklemtoonde lettergreep. Merk overigens op dat de woordherhaling in de zin ervoor met opzet sterk benadrukt is, en dat is in het Nederlands dus ook het geval.

Dé goede vertaalstrategie bestaat niet, dat weten we allemaal. Soms moet je kiezen voor de inhoud en gaat er iets van de muziek verloren. Soms is het duidelijk dat de muziek letterlijk de boventoon voert, en dan moet je je als vertaler vrijheden durven veroorloven. Het is altijd fijn als een schrijver benaderbaar is, maar als je vertrouwd bent met zijn of haar stijl kun je zulke dingen vaak ook wel aanvoelen. Wees vooral niet te star en te letterlijk, maar luister goed naar de muziek die in de taal doorklinkt en probeer ook klank en ritme over te brengen. Want ook die maken deel uit van een getrouwe vertaling.