Een nieuw perspectief: over toneelteksten in vertaling

In september 2019 werd voor de tweede keer een vertaalprijs uitgereikt naast de Toneelschrijfprijs, de belangrijkste prijs voor Vlaamse en Nederlandse theaterauteurs. Van een van de genomineerden wordt het stuk integraal vertaald in het Duits.

Ons taalgebied is klein. Toneelstukken worden doorgaans in opdracht en met een opvoering in het vooruitzicht geschreven. En met die stukken wordt, als het even kan, door het hele land gereisd. Daarna zal een andere regisseur of een ander gezelschap zich niet snel aan een nieuwe opvoering wagen. Het leven van het toneelstuk is daarmee kort. Een producent vinden voor een stuk dat al af is en zonder opdracht tot stand is gekomen, is heel lastig. Regisseurs en producenten hebben hun eigen plannen en daar moet zoiets maar net in passen. In Duitsland is de praktijk echter anders. Daar kan een vertaald stuk een volgend leven krijgen. Een geïnteresseerde Verlag kan het opnemen om het bij verschillende theaters te pitchen. De stads- en staatstheaters hebben elk hun eigen publieksbereik. Zo kunnen teksten keer op keer gespeeld worden. Lot Vekemans is de meest gespeelde auteur van Nederland. Haar stukken worden over de hele wereld geënsceneerd. De kiem van dat succes ligt in Duitsland. Zo’n vertaling is dus een eerste stap in het vinden van een veel breder en groter publiek voor je werk.

Tijdens een lunch in Theater Bellevue mocht ik bekendmaken wie de vertaalprijs won. Die eer kwam mij ongetwijfeld toe omdat mijn stuk True Colors begin 2019 is vertaald in het kader van een promotieproject voor Nederlandstalige theaterteksten in het Duitse taalgebied. In mijn korte speech sprak ik de wens uit dat alle teksten internationaal succes zouden oogsten. Maar ik vertelde ook dat het proces van vertalen voor mij heel interessant was geweest.

Mijn zoektocht naar een vertaler begon ik bij De Nieuwe Toneelbibliotheek, een organisatie die nieuw en vertaald werk uitgeeft in samenwerking met en met steun van een auteur of producent. Daar zijn heel wat vertalingen te vinden. Die teksten bieden een leek een glimp van wat vertalen eigenlijk is. De toon en stijl lopen per tekst zeer uiteen, zoals dat ook in de brontaal het geval is. Ook voor iemand die de nuances van de taal niet kent, is dat direct duidelijk. In alle gevallen hadden de vertalers eraan gewerkt niet alleen de inhoud maar ook de vorm, de toon, de stijl te vangen in de vertaling.

Vorm en inhoud gaan in de beste stukken samen en de relatie tussen die twee zal meegenomen moeten worden door een vertaler. In Nederland worden niet veel stukken geschreven die je een well-made play kunt noemen. Het is niettemin voor een lezer, een toeschouwer en zeker voor een vertaler wel van belang na te gaan waar en waarom een toneelstuk van bepaalde inmiddels klassiek geworden regels afwijkt om dat stuk helemaal te doorgronden.

Een well-made play heeft een degelijk begin dat ons inzicht geeft in de startsituatie, een midden waarin naar een climax wordt toegewerkt en een afwikkeling. De door Aristoteles in zijn Poetica beschreven kwaliteiten van de tragedie liggen daaraan ten grondslag. Het drama voltrekt zich in een aaneengesloten periode. Veel van de voor het verhaal belangrijke gebeurtenissen zijn al achter de rug, er wordt gewerkt met geheimen (het ene personage weet meer dan het andere) en de sympathie ligt bij één hoofdpersonage.  Elk personage gebruikt de taal op een manier die ons iets over zijn of haar karakter vertelt. In de foyer wordt zo’n stuk dan vaak klassiek genoemd.

De vorm van een dergelijk stuk hangt samen met het doel ervan: loutering door de ervaring van onder andere angst en medelijden. Deze catharsis wordt mogelijk gemaakt door identificatie met de hoofdpersoon. Daarvoor is het belangrijk de illusie zo goed mogelijk tot stand te brengen en in stand te houden. We willen als toeschouwer meegaan in de ervaring van het hoofdpersonage. Meeleven. Wat we in onze gesprekken over toneelstukken klassiek noemen, verandert ongetwijfeld door de eeuwen heen, maar de basis zal vermoedelijk steeds het verhaal zijn dat in handelingen wordt weergegeven en door personages wordt beleefd.

Er zijn echter allerlei reden te bedenken om een stuk anders vorm te geven. We zijn eraan gewend geraakt een gebeurtenis vanuit allerlei perspectieven te bekijken. Is er wel zoiets als ‘de waarheid’ en hoe moeten we ‘oorzaak en gevolg’ zien? De informatie die we tot ons krijgen neemt enorm toe en de vormen waarin die ons bereikt zijn ongekend divers. Elk verhaal verdient misschien een eigen narratief.

Er wordt flink getornd aan de klassieke regels. Schrijvers citeren uit alle mogelijke bronnen en geven de gevonden teksten zonder scrupules aan personages. Personages zijn misschien inconsistent, maken geen ontwikkeling door of weten dat ze personages zijn. De acteurs transformeren niet, maar tonen zich bewust van hun rol. En misschien spelen ze ook nog wel wat andere rollen. In een stuk kunnen verschillende tijden door elkaar heen lopen, figuren uit de werkelijkheid kunnen opkomen, historische figuren kunnen in een hedendaagse setting terechtkomen, een of meer vertellers kunnen het publiek rechtstreeks aanspreken. Alles kan kortom, als het verhaal erbij gediend is.

De teksten die genomineerd waren voor de Toneelschrijfprijs waren zo divers dat ze volgens de jury een staalkaart vormden van wat er dat seizoen aan kwaliteitsvolle toneelteksten was geschreven. In de vorm poogden alle schrijvers met hun teksten iets nieuws te doen. Juist door te onderzoeken op welke punten precies wordt afgeweken van de regels van het well-made play stuit je vaak op een deel van de inhoud. Een van de stukken moest confronteren en gebruikte klassieke elementen om ons bij het geheel te betrekken en nieuwe vormen, zoals het naspelen van en reflecteren op een moment dat in de werkelijkheid in een tv-studio heeft plaatsgevonden, om ons vervolgens een spiegel voor te houden. Een ander stuk bood een verhaal waarin niet het drama of de climax centraal stond maar het doorleven daarna en de rol die vriendschap daarin speelt. Het stuk speelde zich af over langere tijd en juist op de grote drama’s lag weinig nadruk.

In mijn eigen stuk True Colors lopen heden en verleden op enkele punten door elkaar heen. In de realistische vertelling sluipt soms een haast hallucinant element. Het geheel draait om een vrouw die haar huid donker maakt en zich inzet voor gelijke rechten op de werkvloer. Er zitten heel wat termen in die gevoelig liggen en het onderwerp vraagt om een behoedzame vertaler. Alexandra Schmiedebach, die mij werd aangeraden door een andere vertaler, had affiniteit met het onderwerp. Haar oprechte enthousiasme over het werk was een van belangrijkste redenen om met haar in zee te gaan. Ze begreep het stuk op verschillende niveaus en kon ook de humor die erin zit waarderen.

Wat vrij snel duidelijk werd, was dat het Duits soms meer woorden nodig heeft. Ook kan het Duits formeel of juist informeel gebruikt worden op een wat andere manier dan het Nederlands. Door de ogen van Alexandra zag ik mijn stuk scherper dan in de maanden dat ik het had geschreven. In elke versie van de vertaling gaf zij hier en daar verschillende opties voorzien van commentaar. Sommige woorden en uitdrukkingen hebben connotaties die wegvallen in een vertaling. Hier werd duidelijk hoe belangrijk het is dat een vertaler een stuk goed begrijpt. Want op de ene plek kan een zin misschien minder dubbelzinnig worden maar op een andere plek ligt mogelijk een kans in het Duits die er in het Nederlands niet is. De aanpassingen werden gedaan in goed overleg. Zo veranderde de tekst een klein beetje en verbeterde de tekst misschien zelfs wel.

Interessant om over te praten was bijvoorbeeld het onderstaande fragment, waarbij het verleden zich al wat vervreemdend aandient. Johan, de zwarte adoptiebroer van Anneke, het personage dat zich donker voordoet, komt haar opzoeken. Hij treft haar vriend Bertus, een witte jongen van goede komaf die een boerderij op het platteland heeft gekocht.

JOHAN

Is al die grond van jullie?

BERTUS
Tot aan de boerderij van Eisma daar is alles van mij

JOHAN
Flink erf
Wat is het?
Katoen?
Cacao?

BERTUS
Sorry?

JOHAN
Mooi
Dat groen
Dat blauw

In het Duits was het onmogelijk om op precies dezelfde manier te rijmen. Maar iets anders kon wel:

BERTOLD
Bis an den Hof von Eisma dort gehört alles mir

JOHAN
Schickes Gut
Was ist es?
Baumwolle?
Kakao?

BERTOLD
Wie bitte?

JOHAN
Schön
Die Scholle
Das Blau

Alexandra Schmiedebach schreef over de keuze voor die woorden ‘Scholle is een ouderwets begrip voor erf of geboortegrond’ en dat leek me heel passend. De oplettende lezer ziet ook dat de naam van Bertus in de vertaling is aangepast. Hoewel het een Nederlands stuk mocht blijven, wilden we in de vertaling ook het Duitstalige publiek genoeg aanknopingspunten bieden om alle personages goed te begrijpen en over ze te fantaseren. Wie zijn die mensen? Die vraag werd tijdens het vertaalproces opnieuw relevant.

Voor mij was daarnaast belangrijk hoe het stuk zou klinken. Het ritme van de zinnen, de muzikaliteit van de woorden, de toon van het einde van een scene. Om die reden heeft de vertaler mij het stuk in zijn geheel door de telefoon heen voorgelezen. Soms kon de klank van een zin een reden zijn nog even naar een alternatief te zoeken. Het onderstaande fragment laat zien hoe een claus (de laatste hier) net veranderde. Ook kleine aanpassingen kunnen in het geheel van een scène toch iets uitmaken.

BERTUS        Bereit für den Kampf?

ANNEKE        Was sagst du?

BERTUS        Gleich sind sie da
                       Fünfzehn Minuten

ANNEKE        Fast fertig

BERTUS        Dein Kleid steht noch offen

ANNEKE        Hoffentlich kriege ich es zu

BERTUS        Es ist sowieso außerordentlich, dass sie dich eingeladen haben

ANNEKE        Ich habe kein Auge zugemacht

BERTUS        Meine Eltern nehmen es auf
                       Sie haben so eine Kiste
                       Was soll ich ihnen jetzt sagen?

ANNEKE        Im Moment habe ich grade andere Sorgen

BERTUS        Ich frage sie einfach, ob sie kommen, am Sonntag
                       Meine Mutter hat es nicht so gemeint
                       Du bist natürlich auch schnell hier eingezogen
                       Ich bleibe nun mal ihr kleiner Junge, auch mit Größe 44

ANNEKE        Wir könnten auch etwas Schönes machen, am Sonntag
                       Zusammen, meine ich
                       Einfach gar nichts
                       Nur miteinander

ANNEKE        Wir könnten auch etwas Schönes machen, am Sonntag
                       Miteinander, meine ich
                       Einfach gar nichts
                       Nur wir zusammen

Opvallend vond ik dat waar het stuk het beste liep in het Nederlands, het ook het beste werkte in het Duits. Het stuk komt wat hortend en stotend op gang en dat voelde je ook in de vertaling. In het middendeel, wanneer de personages aan elkaar gewend zijn en de emoties hoger oplopen, kwam er meer vaart in het geheel en was er minder twijfel over de juiste vertaling van de zinnen.

Om alle mogelijkheden met elkaar te onderzoeken en te bespreken is het prettig als er wat tijd is om een vertaling te maken, al ontbreekt die luxe mogelijk vaak. Het onderstaande fragment, dat vergelijkbaar is met het eerstgenoemde fragment, werd in de laatste fase nog aangepast.

JOHAN
Dat schip vol vee

BERTUS
Vol vee?

BERTUS
Op volle zee

BERTUS
Zei je nou vol vee?
Wat zei jij?

JOHAN
Dat zeestuk
Is dat al lang in de familie?

BERTUS
Eeuwen

JOHAN
Eeuwen

BERTUS
Wat speel jij voor spel?

Dat werd aanvankelijk:

JOHAN
Ein Schiff voll Vieh

BERTUS
Voll Vieh?

BERTUS
Auf hoher See

BERTUS
Hast du grade „voll Vieh“ gesagt?
Was hast du gesagt?

JOHAN
Die Seeansicht
Ist sie schon lange in der Familie?

BERTUS
Seit Jahrhunderten

JOHAN
Jahrhunderten

BERTUS
Was spielst du für ein Spiel?

Maar uiteindelijk kwam de vertaler met een nieuwe vondst:

JOHAN
Voll Vieh, das Schiff

BERTOLD
Voll Vieh?

JOHAN
Das Kliff umschifft

BERTOLD
Hast du grade „voll Vieh“ gesagt?
Was hast du gesagt?

JOHAN
Die Seeansicht
Ist sie schon lange in der Familie?

BERTOLD
Seit Jahrhunderten

De vertaalprijs ging dit jaar naar Freek Mariën met zijn stuk The Wetsuitman. Van hem was eerder werk in het Duits vertaald door Bernd Kehren en Barbara Buri. Hij had die processen eveneens ervaren als hernieuwde kennismakingen met zijn werken. Een van zijn vertaalde stukken ging over vier bewakers die een muur bewaken zonder te weten wat zich daarachter bevindt. Al snel bleek dat een muur in het Duits toch andere connotaties heeft dan in het Vlaams. Of zijn toneelstuk vele nieuwe levens in het Duitse taalgebied zal krijgen is nog onduidelijk. Maar een vertaling maakt in elk geval niet alleen de weg vrij naar het buitenland, het biedt ook een heel nieuw en interessant perspectief op wat je hebt geschreven.