Verslag: Dieter Van Tilburgh over hoe het mentoraat hem wapende voor toekomstige opdrachten

In oktober 2023 kreeg ik een e-mail van Rokus Hofstede, die door een uitgever was benaderd voor een boekvertaling, maar er zelf geen tijd voor had. Het ging om Pour un soulèvement écologique, het klimaatmanifest van de jonge Franse klimaatactiviste Camille Étienne.

Omdat het een onderwerp was dat mij na aan het hart ligt, en omdat ik naast strips ook boeken wilde vertalen, was ik meteen enthousiast. Ik maakte kennis met de uitgever, las het begin van het boek en besloot de vertaling op mij te nemen. Ik had een cursus literair vertalen aan de Vertalersvakschool achter de rug en had ook al wat strips en graphic novels vertaald, maar om dan meteen een heel boek te vertalen was toch een hele stap. Daarom bekeek ik welke mogelijkheden het ELV aanbood, en ik kwam al snel uit bij het mentoraatstraject. Ik had intussen gesproken met Rokus Hofstede en Katrien Vandenberghe omdat zij allebei gelijkaardige boeken hadden vertaald, en soms ook samen (bv. Waar kunnen we landen? van Bruno Latour), en omdat ik Katrien ook al kende van bij de Vertalersvakschool.

Ik diende dus een aanvraag voor een mentoraat in bij het ELV, om mij te laten begeleiden in de overstap van stripvertaling naar boekvertaling. Niet veel later kreeg ik de boodschap dat mijn aanvraag was aanvaard en dat Katrien Vandenberghe mijn mentor zou zijn voor de vertaling van Pour un soulèvement écologique. Om helemaal van start te gaan met het traject, moesten we een werkplan indienen met een inschatting van het aantal contacturen. Aangezien het boek van Camille Étienne is verdeeld in hoofdstukken, besloten we hoofdstuk per hoofdstuk te werken, in samenspraak met de uitgever. Het eerste hoofdstuk en de inleiding zouden we erg grondig bespreken, zodat ik bepaalde handvatten meekreeg om de latere hoofdstukken zelfstandiger af te werken.

Zodra het werkplan was goedgekeurd, gingen we van start – hoewel ik natuurlijk stiekem al eerder was begonnen. In het begin ging het vertalen vlot, of dat gevoel had ik toch. Camille Étienne probeert met haar boek mensen te overhalen om in opstand te komen voor het klimaat. Haar stijl is dus erg levendig omdat ze op die manier de urgentie van het probleem kan benadrukken, maar daarnaast zitten er heel veel feiten, realia en abstracte woorden in haar uiteenzetting. De grote moeilijkheid was voor mij om het abstractere Frans concreter te maken in het Nederlands. Een ander aandachtspunt waren verwijswoorden. Mijn taalgevoel als Vlaams vertaler zegt dat sommige de-woorden om een vrouwelijk verwijswoord vragen, terwijl dat in Nederland is afgezwakt (tot ‘hij’). 

Een vertaalprobleem dat van begin tot eind boven en rond mijn vertaling hing, was de titel: Pour un soulèvement écologique. Dépasser notre impuissance collective. Enerzijds zit je met de ‘impuissance’, en anderzijds met het woord ‘écologique’. Letterlijk: ‘Naar een ecologische opstand. Onze collectieve onmacht overstijgen.’ Camille Étienne zet in haar boek een ‘ecologische opstand’ af tegen een ‘klimaatopstand’, omdat dat laatste enger is qua betekenis en omvang. Natuurlijk heeft de uitgever ook wat te zeggen, en in het Nederlands wordt altijd over een ‘klimaatopstand’ gesproken, dus initieel zou het boek Klimaatopstand gaan heten. 

Ook voor de ondertitel moest er een belangrijke vraag worden beantwoord: ‘Hoe vertaal je ‘impuissance’?’ Je kunt kiezen voor ‘machteloosheid’, maar in ‘onmacht’ zit nog een lichte nuance van ‘onvermogen’, en dat liep ook lekker in het boek zelf, waar dat woord heel vaak voorkomt. De Franse constructie vernederlandsten we door er een vraag van te maken: ‘Hoe overwinnen we onze collectieve onmacht’. 

Ik voelde ook bij Katrien een grote betrokkenheid, wat mij dan weer een boost gaf bij het vertalen.

De hoofdtitel Klimaatopstand bleef echter overeind tot ik de hele vertaling had ingeleverd. Maar in hoofdstuk 4 zegt Camille Étienne zelf heel duidelijk: ‘Ik zeg bewust ‘ecologische opstand’ en niet ‘klimaatopstand’, precies omdat ‘ecologie’ duidt op de studie van de omgeving waarin levende wezens leven en van de verhouding van die wezens tot hun omgeving.’ Je kunt dus niet om dat ‘ecologische’ heen. Vandaar dat de titel uiteindelijk toch Ecologische opstand werd. Een terechte keuze.

De wisselwerking met Katrien ging erg vlot. We communiceerden per e-mail, per telefoon, in de marges van mijn vertaling of ergens in Gent… en ik ontwikkelde steeds meer een eigen vertaalstrategie. Er waren natuurlijk ook dagen waarop ik het gevoel had dat het me nooit zou lukken. Qua timing misschien wel, maar een eerste boekvertaling is toch een zoekproces, een eerste boekvertaling is confronterend. Ik had nog nooit zo lang aan eenzelfde project gewerkt.

Het was niet eenvoudig om ons aan de contacturen te houden, omdat er altijd wel wat te bespreken viel, en ik voelde ook bij Katrien een grote betrokkenheid, wat mij dan weer een boost gaf bij het vertalen. Uiteindelijk kon ik de vertaling tijdig en in stukjes voorleggen aan de Nederlandse uitgever, die ontzettend weinig opmerkingen had, naar mijn gevoel. Er stond hier en daar nog Belgisch-Nederlands in mijn vertaling, maar de uitgever vond daar – en dat waardeerde ik heel erg – dat dat de stem van de vertaler is, en dat dat accent niets afdoet aan de kwaliteit van de vertaling.

Dankzij het mentoraatstraject heb ik het gevoel dat ik gewapend ben om in de toekomst nieuwe vertaalprojecten aan te vatten, met aandacht voor mijn eigen valkuilen. Ik geloof ook dat vertalen een leven lang leren is, ik zal met andere woorden nog wel eens een beroep doen op het ELV.