Vertalen voor een literair festival

De vertaler als onderdeel van het maakproces
Na drie edities van literair festival Read My World te hebben meegemaakt in de rol van vertaalcoördinator, ging ik met collega Canan Marasligil in gesprek. Samen probeerden we de vinger te leggen op de aspecten die vertalen voor een literair festival anders maken dan ‘reguliere’ vertaalopdrachten.

Zelf was ik jarenlang actief als vertaler in het bedrijfsleven. Toen ik enkele jaren geleden besloot me meer te richten op boekvertalingen en me daarom aanmeldde voor vertaalworkshops bij Read My World, kon ik niet vermoeden welke wereld zich voor mij zou openen. Deze stichting presenteert nieuwe stemmen uit alle windstreken op velerlei manieren: van publicaties online en offline tot meerdaagse publieksevenementen – met als hoogtepunt het jaarlijkse festival in september. Niet alleen het louter vertalen van die stemmen is daarbij belangrijk, maar ook de manier waarop deze aan het publiek worden gepresenteerd, namelijk op een toegankelijke, creatieve en daardoor begrijpelijke wijze. Vertalen met een hart en een ziel. Ik maakte kennis met een passie die mij in de afstandelijke zakenwereld volkomen vreemd was.

Een aanpak ‘van binnenuit’
Dat dit vraagt om een unieke aanpak, blijkt uit de manier waarop Canan bij Read My World belandde:

Ik ontmoette artistiek directeur Willemijn Lamp voor het eerst in 2018. Zij werkte aan een Turkije-editie en er was meteen een klik toen ze vertelde hoe zij een festival organiseert: met curators uit het betreffende land. Dus níet door een Nederlandse bril naar Turkije kijken, maar echt van binnenuit. Dat is een van de manieren waarop ik naar vertaalwerk kijk, als vertaler met Turkse roots in West-Europa. Toen Willemijn me vroeg om bij haar redactie te komen, voelde ik dan ook dat dit echt iets voor mij was. Mijn eerste editie was fantastisch, omdat ik onder andere een translation slam organiseerde, waarbij twee vertalers dezelfde tekst voorbereiden en vervolgens tijdens het festival met de auteur in dialoog gaan over keuzes en interpretaties.

Vanaf haar eerste bijdragen benadrukte Canan het belang van literair vertalen voor een festival dat niet alleen draait om bestaande teksten maar ook om nieuw werk in de vorm van poëzie, fictie, non-fictie, songteksten, spoken word of columns. Read My World is een internationaal festival, dus het wil zowel een Nederlandstalig als een meertalig publiek bereiken. Het streven is dat alle programma’s voor iedereen toegankelijk zijn. Bovendien is het niet alleen belangrijk dat de festivalbezoekers de programma’s kunnen volgen, maar ook dat de internationale gasten onderling elkaars bijdragen begrijpen. Daarmee wordt voorkomen dat elke artiest enkel diens ‘eigen ding doet’ en zo ontstaat er ruimte voor spontane interacties, die weer kunnen leiden tot de prachtigste kruisbestuivingen. Vertalingen zijn bij zo’n festival kortom onmisbaar. Voor de schrijvers, de programmamakers, voor iedereen.

Bepalende woordkeuzes
Een grote uitdaging is dat de vertalingen tijdens Read My World, net als bij veel andere literaire festivals, worden geprojecteerd als ‘boventiteling’. Deze vorm legt een vertaler beperkingen op: zinnen verschijnen kort in beeld, mensen moeten ze snel kunnen lezen en verwerken. Dat komt niet zo nauw als bij ondertiteling voor cinema of tv, met strikte berekeningen voor het aantal toegestane tekens. Maar voor de vertaler heeft dit merkbare gevolgen. Mijn eigen ervaring is dat je bijvoorbeeld andere vocabulairekeuzes maakt. Je kiest woorden die mensen snel tot zich kunnen nemen en begrijpen. Je voegt geen zinnen samen, want de woord- en zinsvolgorde is haast heilig. Soms jeuken je handen, omdat je stilistisch iets prachtigs hebt bedacht, maar dan moet je toch het publiek in gedachten houden en voorkomen dat toehoorders die een geprojecteerde taal (deels) wél machtig zijn, in de war raken. Want dan ontstaat er onrust in de zaal, en mensen gaan focussen op de projectie in plaats van de artiest. Dat wil je niet.

Canan: De ervaring tijdens zo’n programma is niet hetzelfde als bij het lezen van een boek. Het is veel te vluchtig. Met je boek ben je alleen, je kunt even research doen, iets googelen. Maar in een festivalzaal heb je daar geen tijd voor. Je hebt twee dingen: de tekst op het scherm en dat wat je hoort. Dus je moet vertrouwen op het podium en de theatraliteit van het evenement. En op de schrijver. Diens stem en performance; dat zijn allemaal aspecten die helpen een tekst te begrijpen.

Wanneer je een festivalvertaling volgt, kun je niet even terugbladeren, je afvragen of je iets goed hebt begrepen. Daarom is het ook voor festivalvertalers belangrijk dat ze research doen naar de tekst waaraan ze werken en naar de artiest. Dat hoeft echt niet heel diepgravend. Maar ik herinner me een geval waarin de vertaler aanvankelijk dacht dat een songtekst bij een ballad hoorde. Na een korte zoekactie op YouTube bleek het juist een heel funky nummer te zijn. Zoiets kleurt een tekst. Met hun woordkeuzes moeten vertalers dezelfde dynamiek zien te creëren die in het origineel te proeven is.

Een voordeel van vertalen voor een festival is dat je over het algemeen werkt met levende auteurs aan wie je vragen kunt stellen. Als ‘jouw’ festivalauteur beschikbaar is als klankbord, schroom dan niet om daar gebruik van te maken. Leg uit hoe jij iets interpreteert en vraag of het juist is. Het eindresultaat kan er alleen maar beter van worden. In veel gevallen zullen de auteurs je bovendien dankbaar zijn, want het kan hen ook nieuwe inzichten opleveren.

Vanwege de beperkingen die de boventiteling-vorm oplegt aan de vertaler, maken we bij Read My World onderscheid tussen de vertalingen die tijdens de performances te zien zijn en vertalingen die later worden gepubliceerd. Wanneer we besluiten tot het laatste (op de website, in een boek, enz.), voeren we een extra redactieronde uit en vragen we vertalers om nog eens goed te kijken naar hun geleverde werk. Zouden ze voor deze nieuwe publicatievorm bepaalde frasen of formuleringen misschien willen aanpassen? Vertalen voor een ander medium kan namelijk andere keuzes met zich meebrengen – andere vrijheden en andere beperkingen.

Vertalen als onderdeel van de performance
Een wijsheid die Canan in de loop der jaren opdeed: er zijn situaties waarin een integrale vertaling niet de ideale oplossing is en je moet durven kiezen voor een meer experimentele aanpak. Vooral bij poëzie, songteksten en minder ‘traditionele’ tekstvormen kan het heel mooi zijn om niet alles te vertalen.

Canan: Het is dan niet nodig om alles te begrijpen, maar wel het gevoel over te brengen. Het gaat om emoties. Misschien zijn er andere manieren om dat te doen. Je kunt bijvoorbeeld besluiten om alleen trefwoorden te projecteren. We kunnen binnen een festivalcontext ook artistieker en creatiever denken als vertalers. In overleg met de makers eventueel. Sterker nog: je bent als vertaler een van de makers. Zie het minder klassiek. Dan wordt vertalen onderdeel van een performance.

Daarom vinden we bij Read My World dat programmamakers eigenlijk direct vanaf het begin mét literair vertalers zouden moeten werken in plaats van later te bedenken: “Oeh, vertaling... dat moet ook nog. Maar het zal het programma vertragen”. Dat is namelijk niet waar. Naar onze mening loont het om de vertaling onderdeel te maken van het verhaal. Vertalers staan niet buiten het festival, het zijn ook kunstenaars. Het is alleen een ander soort kunst. We hanteren hier graag de term ‘performatief vertalen’ voor, vooral wanneer het een vertaler live op het podium betreft. Dit heet expres niet ‘tolken’, want de vertaler is onderdeel van het programma, geen decorstuk.

Niet alle vertalers willen dit, en dat is prima. Zo’n podiumrol is niet voor iedereen weggelegd. Jij weet als geen ander waar jouw talenten liggen; maak daar optimaal gebruik van. Binnen een festival is ruimte voor elk soort vertaler. Maar programmamakers en artistiek directeurs moeten ook durven. Al rekening houden met vertalingen wanneer ze hun begroting maken, en het dan niet alleen zien als een vervelende kostenpost maar als een verrijking van het festival. Wie zich internationaal wil profileren, heeft ook geen andere keus.

Mede daarom vermeldt Read My World al sinds de eerste editie in 2012 alle vertalers, behoorlijk op de trend vooruit. Zij worden gezien en behandeld als mede-performers. Of zoals Canan deze beslissing toelicht:

Als je het werk van een fotograaf gebruikt op het scherm, noem je diens naam toch ook? Dus wat is het verschil? Ik vind het vreemd dat dit nu pas begint te spelen. Je wil graag weten wie iets heeft vertaald. Het is niet magisch, het komt niet uit de lucht vallen.

Meer weten over Read My World? Klik hier voor een impressie van het festival (editie 2023).