Verslag ESLT Summer School 2023

De afgelopen jaren had ik de oproep voor de zomercursus van de European School of Literary Translation (ESLT) meermaals voorbij zien komen, en collega-vertalers hadden me enthousiast verteld over hun eigen ervaringen. Ik was dan ook razend benieuwd geworden naar wat die zomercursus precies inhield en of ik na afloop net zo enthousiast zou zijn. (Spoiler: dat ben ik.)

Voor de zevende editie van de ESLT Summer School vonden de workshops, discussies en lezingen opnieuw online plaats, en niet live in Rome zoals bij de eerste twee edities. Al waande ik me dankzij een nazomerse hittegolf wel in Italië – toegegeven, met een stuk minder sfeer in mijn kantoor dan op een marktplein in Rome. Het klinkt misschien gek, maar het feit dat alles zich online afspeelde, trok me juist aan. Nadat ik twee jaar op rij de Opstapcursus aan de Vertalersvakschool had geven, hoopte ik tips te verzamelen over hoe ik meer variatie in mijn onlinelessen kon brengen en hoe ik de aandacht van studenten in een onlineomgeving kon vasthouden. Bovendien sprak het onderwerp dit jaar me erg aan: ‘Teaching Translation as an Ethical Practice’, en bij de introductie op dag een bleek al snel dat ik daarin niet de enige was. Sommige deelnemers namen al voor de tweede of derde keer deel aan de Zomercursus. De deelnemers kwamen niet alleen uit verschillende hoeken van de wereld (van Frankrijk tot Mexico), maar ook uit verschillende professionele hoeken. Sommigen hadden al jaren ervaring als docent, anderen hadden nog nooit of nauwelijks lesgegeven. Duncan Large, Academic Director van het British Centre for Literary Translation, verwelkomde iedereen hartelijk en stelde ons meteen op ons gemak. Hij wist uit ervaring dat juist die diversiteit aan professionele achtergronden interessant zou zijn tijdens de gesprekken en workshops.

Over diverse achtergronden had ook de spreker van de openingslezing het. Anthony Pym, die op dit moment in Melbourne woont (een stad waar meer dan 270 verschillende talen worden gesproken), vertelde gepassioneerd over hoe je vertaalonderwijs kunt aanpakken in zo’n superdiverse stad. Hij moedigde docenten aan om anders naar verhalen en teksten te kijken, en verder te kijken dan het geschreven woord. Zo kun je in lessen over vertaling bijvoorbeeld ook aan de slag met audiovisueel materiaal, podcasts, leesclubs, online recensies… Pyms inspirerende openingslezing kun je hier herbekijken.

        Nadat we de eerste lezing en de lunch hadden laten bezinken, gingen we in kleinere groepjes aan de slag met de tips en tricks die we uit onze eigen ervaring (als student en/of docent) hadden verzameld, om zo tot een ‘perfecte les’ te komen. Het was fascinerend om te horen hoe collega’s hun lessen opbouwen en de verschillende benaderingswijzen hebben me een heleboel concrete, nieuwe ideeën opgeleverd.

Op dag twee – de temperatuur binnen was inmiddels weer een paar graden gestegen – stonden er drie lezingen op het programma, de een interactiever dan de ander, die het overkoepelende thema alle drie vanuit een andere invalshoek belichtten.

        Kristiina Taivalkoski-Shilov van de universiteit van Turku, Finland, begon de dag met een lezing over het ethische aspect bij het gebruik van vertaaltechnologie. En dat onderwerp had opvallend veel lagen. Enerzijds is er natuurlijk het ethische aspect voor de vertaler zelf: waarom/wanneer maak je als vertaler gebruik van vertaaltechnologie (of juist niet)? Maar er werden nog meer ethische kwesties aangehaald, zoals het recht van de lezers en het recht van de natuur, want meer technologie betekent ook een grotere impact op het milieu.

        In de interactievere lezing van Haidee Kotze (Universiteit Utrecht) werden de verschillende aspecten van vertaalethiek belicht aan de hand van verschillende vertaalwetenschappers. Kotze vertrok vanuit het boeiende idee dat in het ethische standpunt van de vertaler drie vormen van ethiek samenkomen. Enerzijds is er de professionele ethiek, die al vaker uitvoerig is besproken, met elementen als deadlines, nauwkeurigheid, enzovoort. Nu de vertaler steeds vaker op de voorgrond treedt en een actievere rol speelt in het promoten van vertalingen en het beroep van vertaler in het algemeen, iets wat Pym ook al aanhaalde in zijn openingslezing, speelt ook de persoonlijke ethiek van de vertaler steeds vaker een rol. En daarnaast is er nog de sociale ethiek: moet de vertaler ook een standpunt innemen in sociale discussies? In hoeverre is de vertaler ook een activist? Dit leidde uiteindelijk tot de vraag: wie mag een tekst vertalen? Die vraag speelde een cruciale rol in de discussie die (in Nederland maar ook in andere landen) oplaaide naar aanleiding van de vertaling van The Hill We Climb van Amanda Gorman. Een belangrijke vraag die ook in het onderwijs aan bod moet komen, want in de praktijk heb ik gemerkt dat het onderwerp studenten bezighoudt. 

         Paul Bandia (Concordia University Montreal) pleitte in zijn lezing voor een gedekoloniseerde lezing van niet-westerse teksten. Gelijkheid, diversiteit en inclusie horen vanzelfsprekend te zijn in een modern klaslokaal, maar dat geldt net zo goed voor de auteurs en teksten die besproken worden in de les. Bandia lichtte zijn standpunt toe aan de hand van enkele concrete voorbeelden uit het Frans, die onder studenten een boeiende discussie op gang kunnen brengen over woordkeuze en context.

Dag drie stond traditiegetrouw in het teken van de PETRA-E leerlijn. De Leerlijn Literair Vertalen van het PETRA-E Netwerk wordt voortdurend aangevuld en bijgesteld, en de recentste aanvullingen werden in de ochtend door Duncan Large toegelicht. Vervolgens ging Henri Bloemen (KU Leuven) in zijn lezing in op het vertalen van gevoelige teksten, uitgaande van het Duitse begrip Echtheit. Wanneer is een tekst beladen? Wat betekent dat precies? En welke rol speelt de vertaler daarbij?

        Na deze lezing keerden we terug naar een praktischer praatje van Kasia Tryczyńska (universiteit van Wrocław) and Vanda Mikšić (universiteit van Zadar) die verfrissende voorbeelden gaven van hoe ze de PETRA-E leerlijn in hun lessen hadden toegepast. Zo lieten ze hun studenten bijvoorbeeld een uitgebreid voorstel voor een uitgeverij uitwerken en pitchen. Het idee werd eerder al geopperd door Anthony Pym, en het was fijn om te horen dat het in de praktijk niet alleen tot enthousiaste studenten maar ook tot enthousiasme bij uitgeverijen had geleid, en zelfs tot een gezamenlijke publicatie. Daarna was het aan ons om in kleinere groepjes een lesvoorbereiding uit te werken waarin diverse competenties werden geïmplementeerd. Met het groepje Spaans gingen we aan de slag met een gedicht van een Mexicaanse dichteres. Ik kende de leerlijn al, maar het verbaasde me hoe concreet de verschillende aspecten kunnen worden toegepast bij het uitwerken van een les, een bijzonder bruikbare houvast.

Op de laatste dag was de temperatuur in mijn huis tot een tropisch niveau gestegen, en de schermmoeheid lag op de loer. Toch wist het laatste rondetafelgesprek (met onder meer Fannah Palmer (literair vertaler EN - NL) als panellid) over mentoraten mijn aandacht vast te houden. Een mentoraat kan op verrassend veel verschillende manieren worden ingevuld, zo bleek, en de positieve verhalen van beginnende vertalers bewezen dat een een-op-een-begeleiding, in welke vorm dan ook, altijd een erg nuttige aanvulling is op een opleiding.

        Op vrijdagmiddag kreeg iedereen de kans om kort terug te blikken op de week. Persoonlijk vond ik het een aangename afwisseling tussen theorie en praktijk. Het was leerzaam en gezellig om in kleinere groepjes in de breakout rooms te brainstormen, al was de hele groep klein genoeg om ook tijdens de gemeenschappelijke discussies het woord te nemen. De onderwerpen van de lezingen spraken me op het eerste gezicht niet allemaal aan, maar de sprekers waren stuk voor stuk bevlogen, waardoor ik me nu zeker verder wil verdiepen in de onderwerpen. Mijn leeslijst is met andere woorden alleen maar langer geworden, mede dankzij de andere deelnemers. Hun ideeën, ervaringen en standpunten waren enorm inspirerend en in de chat en gemeenschappelijke dropbox werden interessante artikelen en tips gedeeld. Ik heb in ieder geval genoeg inspiratie opgedaan om meer afwisseling en diversiteit in mijn lessen te brengen en de ethische aspecten rond vertalen uitgebreid en met meer vertrouwen te kunnen bespreken.