Vertalers vertellen - Over het onderscheid tussen literair vertalen en boekvertalen

Geplaatst op: 16 juni 2020

Is het zinvol om onderscheid te maken tussen literair vertalen en boekvertalen? En zo ja, wat maakt een tekst literair en wat betekent dat voor het vertaalproces? Negen vertalers geven hun kijk op de kwestie.

Fotocollage van het vertalerspanel.
v.l.n.r.v.b.n.o: Jan Willem Bos, Goedele De Sterck, Martin de Haan, Nicolette Hoekmeijer, Andrea Kluitmann, Lies Lavrijsen, Huub Stegeman, Luk Van Haute en Laura Watkinson.

Laura Watkinson, vertaler uit het Nederlands in het Engels

"Elke vertaling is anders en brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Wat maakt een boek literair? Moeilijk. Sommige teksten zijn heel duidelijk literair en sommige heel duidelijk niet, maar er is een heel scala aan boeken die misschien wel en misschien niet literair zijn. Het is vaak subjectief. Vertalen is vertalen."

Nicolette Hoekmeijer, vertaler in het Nederlands uit het Engels

"Of het zinvol is om onderscheid te maken is een vraag die in dit korte bestek eigenlijk niet kan worden beantwoord omdat er zoveel kanten en nuances aan deze kwestie zitten dat elke algemene uitspraak de realiteit geweld aandoet. Dit gezegd hebbende: het kenmerk van literaire teksten is dat er gebruik wordt gemaakt van literaire middelen, van stijlfiguren. Dat betekent dat de vertaling niet alleen de inhoud recht moet doen, maar ook de stijl."

Martin de Haan, vertaler uit het Frans in het Nederlands

"Mijns inziens moeten we zo snel mogelijk van het typisch Nederlandse onderscheid af zien te komen"

"Wij zijn zo ongeveer het enige taalgebied waar dit onderscheid zo wordt gemaakt. Het berust op een specifiek Nederlandse situatie waarin vertalingen van bellettrie door een driedubbele muur worden beschermd: het Modelcontract (met goede voorwaarden voor de vertaler), het daaraan gekoppelde minimumtarief, en de projectsubsidies van de letterenfondsen. Maar in de ons omringende buitenlanden zijn literary translators, traducteurs littéraires en Literaturübersetzer niets anders dan boekvertalers, conform de internationaal-auteursrechtelijke definitie van literair als ‘het stempel van oorspronkelijkheid dragend’.

Mijns inziens moeten we zo snel mogelijk van het typisch Nederlandse onderscheid af zien te komen, want er zijn allerlei tussenvormen tussen literair en niet-literair, en bovendien ligt altijd het waardeoordeel op de loer – terwijl bijvoorbeeld niet-literaire non-fictie bijzonder belangrijk én moeilijk te vertalen kan zijn. Ik noem mezelf dan ook een ‘literair boekvertaler’, om aan te geven wat voor soort teksten ik vertaal."

Huub Stegeman, vertaler uit het Engels en Duits in het Nederlands

"Het hele onderscheid is onzin, vooral ook omdat menig literair vertaler ook wel eens een ‘gewoon’ boek vertaalt/vertaalde. In veel van de omringende buitenlanden ligt dat verschil niet zo extreem. Nederlandse snobisme, vind ik het."

Goedele De Sterck, vertaler uit het Nederlands in het Spaans

"In mijn ogen heeft veel te maken met enerzijds taalgebruik en stijl en anderzijds verhaal- en verteltechnieken. Een rechtlijnig, informatief essay waarin nauwelijks 'gespeeld' wordt met taal vergt misschien evenveel tijd vanwege het vele opzoekwerk, maar minder creativiteit dan een maniëristische, meerstemmige roman. Non-fictie, waarin documentatie gecombineerd wordt met complexe stijlkenmerken, kan dan weer een hoger literair gehalte hebben dan een vlak politieverhaal.

Volgens mij is het haast onmogelijk om een onderscheid te maken tussen boekvertalen en literair vertalen omdat de grenzen vaak door elkaar lopen. De kwaliteit van een literaire vertaling is in beslissende mate afhankelijk van enerzijds de vertaalrelevante analyse van de brontekst met oog voor zowel stijl als verhaaltechnieken en anderzijds het vermogen om creatief te schrijven in de doeltaal. Dit betekent eigenlijk dat een literair vertaler graag en goed literatuur moet lezen en graag en goed literatuur moet schrijven in de doeltaal.

Uiteindelijk is het een kwestie van empathie. Net zoals een medisch vertaler moet kunnen schrijven als een arts wordt van een literair vertalen verwacht dat hij in staat is zich in te leven in de stijl van de auteur om die zo passend mogelijk te kunnen weergeven in de doeltaal."

Luk Van Haute, vertaler uit het Japans in het Nederlands

"Bij een niet-literaire tekst is correct de betekenis overdragen de enige vereiste. Bij literatuur komt daar nog een cruciale fase bovenop. Het is veel intensiever, er moet veel meer worden gewikt en gewogen. En er is nog een factor, die weleens wordt onderschat. Een goed literair vertaler moet ook een behoorlijk schrijver zijn, en dat heeft voor een groot stuk met talent te maken. Hoe je een taal ook beheerst, als je niet voldoende schrijftalent hebt, zal het nooit helemaal lukken.

Een belangrijk onderscheid is ook de creatieve voldoening. Bij een niet-literaire vertaling kun je naar je woordaantal voor die dag kijken, dat vermenigvuldigen met je woordtarief en denken: nou, dat is dan mooi verdiend. Bij literatuur vind je de voldoening elders."

Lies Lavrijsen, vertaler uit o.a. het Engels en Italiaans in het Nederlands

"Ik vind het moeilijk om een duidelijke grens te trekken tussen boekvertalen en literair vertalen. Ook vind ik dat literair vertalen misschien wel meer te maken heeft met de manier waarop je vertaalt dan met de specifieke tekst die je vertaalt."

Jan Willem Bos, vertaler uit het Roemeens in het Nederlands

"Over wat precies literatuur is, kunnen we eindeloos stechelen."

"Nee, dat onderscheid lijkt me niet zinvol. Over wat precies literatuur is, kunnen we eindeloos stechelen. Is een literaire thriller literatuur? Is Harry Potter literatuur? Er zijn literaire vertalingen die lekker weg vertalen en detectives die (vanwege de realia, de woordspelingen, het slang) een grote uitdaging vormen. De moeilijkste vertalingen die ik ooit voor mijn kiezen heb gekregen waren cultuur-historische essays voor het tijdschrift Nexus. Ze zijn in het Nederlands nooit in boekvorm verschenen."

Andrea Kluitmann, vertaler uit het Nederlands in het Duits

"Ik woon in Nederland, maar als vertaler Nederlands–Duits werk ik voor Duitse uitgevers en mijn netwerk is ook Duits. Het onderscheid tussen literair vertalers en boekvertalers wordt daar niet zo extreem gemaakt als in Nederland, wat ik heel aangenaam vind. Vertalers van bijvoorbeeld James Baldwin of David Foster Wallace kunnen zonder meer samen met vertalers van vrouwenromans een event organiseren.

Wel weet iedereen natuurlijk dat het twee takken van sport zijn die elk andere eisen stellen en – niet onbelangrijk – waarmee uitgevers ook anders omgaan. Ik noem wat verschillen, uitgaande van vertalers van entertainende romans (denk aan de romans van Jojo Moyes, van wie wereldwijd ruim 31 miljoen boeken zijn verkocht):

  • Het honorarium per pagina is veel lager
  • De oplages zijn veel hoger
  • Je krijgt vaak geen of een belabberde redactie
  • Je hoeft geen drukproeven te lezen
  • Er verschijnen geen recensies in serieuze bladen
  • Je krijgt geen beurzen
  • Je hebt geen kans op prijzen
  • Je hoeft niet veel research te doen
  • De stijl stelt je niet voor verrassingen
  • Je voornamelijk doel is het produceren van een vlotte tekst zonder struikelblokken, je mag resp. moet zo vrij zijn als je wilt om dit doel te bereiken
  • Je vertaaltempo ligt hoog
  • Je werk wordt niet kritisch bekeken
  • Je bent doorgaans volledig onzichtbaar, de lezers willen het verhaal lezen

Uiteraard is er een verschil tussen het vertalen van stilistisch uitdagende literatuur of serieuze non-fictie en Jojo Moyes of een boekje over koken met kwark. Hiermee wil ik niet zeggen dat je niets moet kunnen voor het vertalen van Moyes (op de Duitse vertaaldagen is er altijd ook een workshop vertalen van het triviale genre), maar het gaat gewoon veel en veel vlugger. Je krijgt er ook veel minder geld voor en hebt evengoed een beroerd uurloon.

Toch vind ik het ondersteunen van vertalingen van dit genre boeken geen overheidstaak en ben van mening dat je hiervoor geen belastinggeld hoeft uitgeven; er zijn tal van andere manieren denkbaar om ze te financieren, juist omdat ze zo gretig aftrek vinden.

"Er is een tussengebied, en volgens mij zit dáár de pijn."

Interessant wordt de vraag in verband met boeken die niet literair zijn, maar wel degelijk hoge eisen stellen aan de vertaler en in cultureel opzicht belangrijk zijn. Wie ooit non-fictie heeft vertaald weet dat het werk beslist niet minder tijdrovend en ook niet minder moeilijk is dan fictie. Nu wordt literaire non-fictie – ook door het Nederlands Letterenfonds – hetzelfde behandeld als literaire fictie, en dat geldt ook voor graphic novels van hoog niveau. Dit verschil is er dus al niet meer, deze boeken worden ondersteund, net als literaire fictie.

Er is een tussengebied, en volgens mij zit dáár de pijn. Veel boeken die uitgevers nu als niet-literair uitbrengen (gewoon om onder het Modelcontract uit te komen) zijn dat natuurlijk wel degelijk, en zonder Modelcontract krijg je geen subsidie, een vicieuze cirkel. En ook non-fictie-boeken die niet literair van aard zijn kunnen natuurlijk heel belangrijk zijn (en ingewikkeld om te vertalen). Deze vertalers staan er met lege handen, wat in hoge mate onrechtvaardig is; de geweldige Nederlandse overheidssubsidie maakt het mogelijk dat sommige vertalers een bijna normaal honorarium ontvangen en andere het slechts met de toch al meer dan karige betaling van de uitgevers moeten doen.

De uitgevers zijn gewend aan die subsidie, zij vinden 6,6 cent dus een gewoon woordtarief. Vermoedelijk vergeten ze gewoon dat het dat NIET is. Het is een belachelijk laag tarief en vertalers kunnen het alleen maar accepteren omdat het Nederlands Letterenfonds en Literatuur Vlaanderen projectsubsidies ter beschikking stellen er er nog eens 10,5 cent bijleggen voor ervaren vertalers en 9 cent voor beginners. Bij extra moeilijke boeken wordt het beursbedrag nog verhoogd met 15 of 30 procent. Dat betekent dat de letterenfondsen beduidend meer aan de vertaling van een boek bijdragen dan de uitgever. In het kader van gezond ondernemerschap ook helemaal geen prettig feit, maar dat is een ander verhaal.

Ik heb trouwens het gevoel dat de scheiding tussen literair vertalers en vertalers van algemene boeken de laatste jaren niet meer strak is; op de boekvertalerslijst zijn vertalers zeer gemengd (en gaan prettig met elkaar om), op de Literaire Vertaaldagen zitten ook veel vertalers die geen literatuur vertalen, de grenzen zijn vloeiend."