Inleiding
Vertalen in het Papiaments is pionierswerk. De geschreven traditie van het Papiaments is relatief jong vergeleken met het Nederlands en er worden constant nieuwe woorden, stijlregisters en terminologieën ontwikkeld. Dankzij algemene acceptatie, actief gebruik en constante ontwikkeling heeft het Papiaments een buitengewoon sterke positie op Aruba, Bonaire en Curaçao. Het is een van de eerste en weinige creooltalen die officieel is erkend door de desbetreffende overheid. Eerst heeft de Arubaanse overheid de taalvariant die op Aruba wordt gesproken erkend, namelijk het Papiamento. Daarna heeft de overheid van de toenmalige Nederlandse Antillen de variant van Curaçao en Bonaire, het Papiamentu, erkend. Er is gestandaardiseerd referentiemateriaal voor ontwikkeld en er wordt in de talen onderwezen.
Tijdens een Masterclass Literair Vertalen van en naar het Papiamentu op Curaçao bleek dat niet alle moedertaalsprekers de regels kennen. Daarom belicht dit artikel een aantal veel voorkomende verschillen tussen het Nederlands en het Papiamentu.
Is een moedertaalspreker hier dan niet al van op de hoogte? Dit blijkt niet het geval te zijn. De meeste volwassenen hebben geen Papiamentu op school gehad. Daardoor zijn deze regels niet algemeen bekend. Er is een toenemende behoefte aan vertaling van teksten van en naar het Papiamentu, evenals aan het verduidelijken van de basisregels die belangrijk zijn voor het leveren van kwalitatieve vertalingen.
Door nauwkeurig om te gaan met het overbrengen van inhoud, stijl, toon, emotie en esthetiek van het oorspronkelijke werk, kan een vertaler een vergelijkbare ervaring creëren voor de lezer in de doeltaal.
Dit artikel biedt een inkijkje in de uitdagingen van het talenpaar Nederlands-Papiamentu. We behandelen de belangrijkste grammaticale en semantische verschillen, geven voorbeelden van culturele en stilistische valkuilen en eindigen met een praktische checklist voor vertalers uit het Nederlands in het Papiamentu.
Spelling en varianten
Op Aruba, Bonaire en Curaçao is de creooltaal Papiaments de taal die door het overgrote deel van de bevolking wordt gesproken, ondanks de rijke taaldiversiteit die het multicultureel erfgoed van de samenlevingen daar weerspiegelt. Maar is het nou Papiaments, Papiamento of Papiamentu?
Papiaments, Papiamento of Papiamentu?
De taal die wordt gesproken op Aruba, Bonaire en Curaçao kent drie benamingen: Papiaments, Papiamento en Papiamentu. In het Nederlands is Papiaments de verzamelnaam van deze taal. Hiermee wordt echter voorbijgegaan aan het feit dat de taal zich anders heeft ontwikkeld op de verschillende eilanden. Er is een duidelijk onderscheid en dat is al te zien aan de spelling en uitspraak van de Arubaanse variant, Papiamento, met een etymologische spelling, en Papiamentu, de variant van Curaçao en Bonaire met een fonologische spelling. Dit artikel focust verder op het Papiamentu.
Standaardisatie
Vanaf de eerste publicaties die in het Papiaments zijn verschenen in de 18e eeuw [1], zijn er spellingsvarianten te vinden. In 2007 is Papiamentu echter gestandaardiseerd dankzij de wettelijke vastlegging van het Papiaments onder de naam Papiamentu als officiële taal op de toenmalige Nederlandse Antillen, naast het Nederlands en het Engels. In 2008 werd de spelling wettelijk vastgesteld.
Betrouwbare hulpmiddelen voor Papiamentu
De positie die het Papiamentu heeft in de samenleving, de toegang die men wereldwijd heeft tot verwerving van de taal en het toekomstperspectief ervan zijn mede te danken aan de beschikbaarheid en toegankelijkheid van betrouwbare hulpmiddelen en literatuur voor de taal. De vertaler kan gebruikmaken van de officiële spellinggids, woordenboeken, lesmethodes en digitale en persoonlijke ondersteuning. Hieronder volgt een greep uit betrouwbare hulpmiddelen voor vertalers in en uit het Papiamentu.
Buki di Oro
Bij geschreven tekst is het zaak dat de lezer zo min mogelijk varianten tegenkomt. Op verzoek van de Minister van Onderwijs en Cultuur publiceerde de Fundashon pa Planifikashon di Idioma (FPI) de Ortografia i Lista di palabra Papiamentu, Buki di Oro als het gouden standaardwerk dat de fonologische spelling vastlegt en de basis vormt voor correcte spelling en eenduidigheid in onderwijs, publicaties en dus ook in vertalingen. Buki di Oro is zowel in boekvorm als online te raadplegen. Hiermee is de standaardisering van de spelling van het Papiamentu met een bijbehorende woordenlijst vastgelegd. Het is belangrijk dat vertalers bij vragen of voor spellingkwesties het boek Buki di Oro raadplegen en als leidraad gebruiken. Door de gestandaardiseerde versie consistent toe te passen, draagt de vertaler bij aan uniformiteit. Dit vergemakkelijkt het lezen en schrijven in het Papiamentu en bevordert effectieve communicatie.
Woordenboeken
De ontwikkeling van het Papiamentu wordt gestimuleerd door een steeds groter aanbod aan betrouwbare woordenboeken. Voorbeelden van veelgebruikte naslagwerken zijn Woordenboek/Dikshonario Nederlands–Papiaments en Dikshonario/Woordenboek Papiaments–Nederlands van S. Joubert, Groot Woordenboek Papiaments-Nederlands/Nederlands-Papiaments van F. van Putte en I. van Putte-de Windt en Dikshonario/Woordenboek Papiaments-Nederlands/Nederlands-Papiaments van M. Dijkhoff. Daarnaast biedt T. Antonia met Banko di Palabra ook een waardevol hulpmiddel.
Lesmethodes
In 2000 is het Papiamentu als vak in het voortgezet onderwijs geïntroduceerd met Mosaiko als lesmethode, ontwikkeld door Ronnie Severing, Ange Jessurun, Wernher Suares en Ithel Brute. In 2002 werd het Papiamentu als instructietaal ingevoerd in het Funderend Onderwijs met als lesmethode Fiesta di Palabra. Daarnaast worden de diverse poëzie- en verhalenbundels Pòtpurí Arte di Palabra, gepubliceerd door Fundashon Arte di Palabra als resultaat van de literaire (schrijf)wedstrijd voor het voortgezet onderwijs, gebruikt als lesmateriaal voor creatief schrijven.
Digitale ondersteuning
De ‘spèlchèk papiamentu’ is beschikbaar voor Word. In 2024 heeft Google Translate evenals andere AI-modellen zoals ChatGPT de optie Papiamento beschikbaar gesteld. Deze tools maken geen onderscheid tussen de Arubaanse variant en die van Curaçao en Bonaire. Dit leidt tot inconsistenties. De spellingscontrole en voorspellende tekst-functie van smartphones die gelinkt zijn aan het Papiamentu-woordenboek van het toestel zijn wel bijzonder accuraat.
Grammaticale verschillen
Als officieel erkende creooltaal met invloeden uit West-Afrikaanse talen, Portugees, Spaans, Nederlands, Engels, Frans en uit de taal van de inheemse Arowakken, draagt het Papiaments de geschiedenis van contact, handel, kolonisatie en emancipatie in zich. Elke vertaling beweegt zich tussen talen die al in deze taal meeklinken en weerspiegelt de meertalige realiteit van Aruba, Bonaire en Curaçao. Bij elke vorm van vertalen gaat het zowel om technische overdracht van betekenis als om vakmanschap, creativiteit en diep begrip van en gevoel voor de taal en cultuur. In dit deel belichten we een aantal opvallende grammaticale verschillen.
Woordvolgorde
Het Nederlands gebruikt een variabele woordvolgorde: in hoofdzinnen onderwerp-werkwoord-voorwerp (SVO), in bijzinnen werkwoord aan het eind (SOV), in vraagzinnen (VSO). Het Papiamentu hanteert altijd SVO:
| Nederlands | Papiamentu |
| Hij eet brood. | E ta kome pan. |
| Ik zie dat hij brood eet. | Mi ta mira ku e ta kome pan. |
| Eet hij brood? | E ta kome pan? |
Lidwoorden
Het Nederlands onderscheidt de en het. Het Papiamentu gebruikt alleen het lidwoord e. Het Papiamentu maakt geen gebruik van een lidwoord bij meervoud, unieke begrippen, abstracta of algemene betekenissen.
| Geen lidwoord als: | |
| uit de zin blijkt dat het om meer dan één gaat: | |
| drie boeken | tres buki |
| het woord naar een uniek begrip verwijst: | |
| de zon | solo |
| de wereld | mundu |
| de koning van Nederland | Rei di Hulanda |
| de Minister-President | Promé Minister |
| het een abstract woord is: | |
| het verleden | pasado |
| de toekomst | futuro |
| het leven | bida |
| de betekenis algemeen is: | |
| de bewoners van Barber | habitante di Barber |
Meervoud
Meervoud krijgt het achtervoegsel –nan: bukinan, pènnan, mannan, bestianan. Dit wordt weggelaten als al uit de context blijkt dat het om meer dan één gaat.
| Bepaald telwoord: | |
| drie boeken, duizend boeken, vijftig boeken | tres buki, mil buki, sinkuenta buki |
| Onbepaald telwoord: | |
| Veel, verschillende, genoeg/voldoende/tamelijk veel, alle, weinig, enkele | Hopi, diferente/vários, basta, tur, tiki, algún |
| Onbepaalde hoeveelheid: | |
| groep mensen | grupo/ kantidat/ lista/ seri/ batayon di hende |
| Toepassing: | |
| Je moet meer stoelen bestellen. | Bo mester pidi mas stul. |
| Algemene betekenis: | |
| Mensen van Santa Rosa | Hende di Santa Rosa |
| Toepassing: | |
| Dit is voor mensen van Santa Rosa. | Esaki ta pa hende di Santa Rosa. |
Voorzetsels
Het voorzetselgebruik wijkt in het Papiamentu sterk af van het Nederlands.
| op Curaçao | na Kòrsou |
Bewegingswerkwoorden nemen geen apart voorzetsel. Het voorzetsel naar wordt niet vertaald.
| naar huis / school gaan | bai kas / skol |
| op het werk aankomen | yega trabou |
Geen passieve vorm
In het Papiamentu worden bij voorkeur actieve zinnen gebruikt: de passieve vorm wordt afgeraden en beschouwd als contaminatie.
| Gebruik van een onbepaald subject: | |
| Het huis wordt gebouwd. | E kas ta den konstrukshon. |
| De week wordt afgesloten met een feest. | Ta sera e siman ku un fiesta. |
| Er wordt gezegd dat… | Ta bisa ku… / Tin bisá ku… |
| Het boek wordt goed verkocht. | E buki ta bende bon. |
Semantische verschillen
Bij het herkennen en correct toepassen van semantische verschillen in het Papiamentu, komt er bij het vertalen behalve taalvaardigheid nog een extra complexiteit bij: als vertaler moet je ook de culturele kennis, stijl en multiculturele en multilinguïstische context kunnen doorgronden. Inzicht hierin is belangrijk voor precieze communicatie in verschillende taalsituaties.
Vermijd dor di/dor ku
Volgens taalkundige Enrique Muller moet de mengvorm dor di/dor ku vermeden worden. Hij noemt dit verschijnsel ‘hulandesismo’ (vernederlandsing) van de taal.
| Gebruik liever | |
| Ik ga niet naar school doordat ik ziek ben. |
Niet: Mi no ta bai skol dor ku mi ta malu. Wel: Mi no ta bai skol komo ku mi ta malu. |
| Door de regen, kwam zij te laat. |
Niet: Dor di áwaseru, el a yega lat. Wel: Pa motibu di áwaseru, el a yega lat. |
Taalgebruik
Taalgebruik en spreekwoorden zijn zelden letterlijk te vertalen.
| Nederlands | Papiamentu |
| Zij is de kluts kwijt. | El a pèrdè strea di nort. |
| Hij ziet door de bomen het bos niet meer. | E no por pensa skèrpi mas. |
De vertaler kiest hier voor parafrase of een cultureel equivalente uitdrukking.
Culturele en stilistische verschillen
Creatieve strategieën zijn essentieel bij het overzetten van het Nederlands naar het Papiaments, dat een totaal ander ritme, andere klank en gevoelswaarde heeft. Vertalers moeten beschikken over culturele sensitiviteit en creativiteit en spelen een actieve rol in de groei van het Papiaments als volwaardige, officiële taal van Aruba, Bonaire en Curaçao. Hieronder volgt een aantal voorbeelden van culturele en stilistische verschillen.
Beleefdheidsvormen
Er bestaat geen apart woord voor u. Men gebruikt bo (jij) in informele en formele situaties of omzeilt de aanspreekvorm. Beleefdheid zit vervat in de toon, context, of aanspreektitels.
| Ben je klaar? | Bo ta kla? |
| Bent u klaar, (mevrouw)? | Señora ta kla? |
Gebruik van ‘ele’
Ele is alleen correct bij twee objecten, dus als er sprake is van een direct en een indirect object en deze beide door het persoonlijk voornaamwoord ‘e’ worden vervangen
| Context: Ik heb mijn broer de bal gegeven. | |
| Ik heb hem deze gegeven. | Mi a dun’ele. |
Ele wordt niet gebruikt i.p.v. een lijdend voorwerp of indirect object.
| Ik heb hem gezien / gehoord. | |
| Fout | Goed |
| Mi a mir’ele / skuch’ele. | Mi a mir’é / skuch’é. |
Woordvolgorde en ontkenning
Het Papiamentu zegt Ami ku mi ruman (ik en mijn broer), niet andersom. Ook dubbele ontkenning is gebruikelijk. Dat is te zien aan combinaties met nooit, niets, geen enkel, ook niet.
| Nederlands | Papiamentu |
| Hij komt nooit te laat. | E no ta yega lat nunka. |
| Vandaag heb ik niets gegeten. | Awe mi no a kome nada. |
| Er is niemand thuis. | No tin niun/ningun hende na kas. |
| Mijn zus heeft geen enkel boek. | Mi ruman no tin ningun buki. |
| Ik ga ook niet naar het feest. | Ami tampoko no ta bai e fiesta. |
Woordparen
Hopi of masha
In het Papiamentu kan veelheid op verschillende manieren worden uitgedrukt. Als het zelfstandig naamwoord telbaar is, gebruikt het Papiamentu hopi. Als het zelfstandig naamwoord niet telbaar is, gebruikt het Papiamentu masha. Als bijwoord voor een bijvoeglijk naamwoord altijd masha: masha importante/kayente/ketu.
| veel (telbaar) | Hopi | hopi buki, hopi mucha, hopi tarea |
| veel (ontelbaar) | Masha | masha pasenshi, masha danki, masha pabien |
Aki of akí, aya of ayá: met of zonder accent?
Hier en daar wordt respectievelijk aki en aya. De aanwijzende voornaamwoorden deze/dit en die/dat worden e ... akí en e ... ayá.
| hier – daar | aki – aya | Locatie |
| deze/dit – die/dat | e ... akí en e ... ayá | Verduidelijking van welk of welke |
Strategieën voor vertalers
Vertalen uit het Nederlands naar het Papiamentu vraagt om herformulering, culturele vertaling en ritmisch bewustzijn.
Een aantal aanbevolen strategieën:
- Herschik zinnen voor helderheid; maak deze korter en actiever.
- Markeer tijd en aspect met a, ta, lo.
- Pas toon en beleefdheid aan de lokale communicatiestijl aan.
- Zoek natuurlijke equivalenten, geen letterlijke vertalingen.
- Voeg context toe om dubbelzinnigheid te vermijden.
- Raadpleeg lokale experts en gebruik standaardbronnen zoals het Buki di Oro.
Checklist voor vertalers:
- Is de woordvolgorde aangepast aan het Papiamentu (SVO)?
- Heb je de juiste tijdmarkeerders (a, ta, lo) gebruikt?
- Zijn verwijzingen met e duidelijk?
- Klinkt de vertaling natuurlijk, niet letterlijk?
- Past de toon bij de context?
- Zijn abstracte constructies actief herschreven?
- Heb je de tekst hardop gelezen?
- Heb je een Papiamentista (Papiamentu-specialist) of collega geraadpleegd?
Conclusie
Vertalen uit het Nederlands naar het Papiaments, oftewel Papiamentu, betekent werken in het spanningsveld tussen twee werelden: een Europese schrijftaal en een Caribische taal die uit mondelinge traditie is gegroeid. Een goede vertaler combineert taalvaardigheid, culturele sensitiviteit en een muzikaal en ritmisch gevoel. Hoewel Papiamentu de meest gesproken moedertaal is op Curaçao en Bonaire, is het pas in de jaren 2000 officieel erkend en gestandaardiseerd. Een groot deel van de bevolking heeft geen formele scholing gehad in deze taal. Door de standaardisatie en de beschikbaarheid van passend leermateriaal, is de positie van het Papiamentu aanzienlijk versterkt. Vertalen blijft daarbij een taak die taalkundige innovatie vereist; iedere vertaling draagt bij aan de verdere ontwikkeling en verfijning van het Papiamentu. De toekomst vereist een grondige kennis van de gestandaardiseerde taalregels van het Papiamentu en het consequent raadplegen van betrouwbare bronnen. Daarnaast is samenwerking tussen auteurs, vertalers, docenten en taalkundigen onmisbaar om nieuwe terminologie, stijlen en toepassingsgebieden te ontwikkelen. Zo blijft het Papiamentu zich ontwikkelen als levendige brugtaal binnen het meertalige Koninkrijk en ver daarbuiten.
Noten
[1] De oudste nog bestaande tekst in het Papiaments is een brief uit 1775 van een Joodse vrouw aan haar man. Hoewel de oudste gedrukte teksten pas uit de 19e eeuw dateren (een brief uit 1833 en de bekende catechismus uit 1837), wordt de brief van 1775 als de oudste overgeleverde tekst beschouwd.