Inleiding
Papiamentu (ook wel Papiaments in de Nederlandse spelling) is de taal die door ongeveer 200.000 moedertaalsprekers wordt gesproken op de eilanden Curaçao (autonoom land binnen het Koninkrijk der Nederlanden) en Bonaire (bijzondere gemeente van Nederland). Naast het Papiamentu bestaat ook het Papiamento, gesproken op Aruba door ongeveer 60.000 moedertaalsprekers. Deze laatste wijkt qua vocabulaire en (vooral) qua spelling behoorlijk af van het Papiamentu van Curaçao en Bonaire. De voorbeelden in dit dossier zijn allen afkomstig uit het Papiamentu en in de verdere bespreking blijft het Papiamento dan ook buiten beschouwing.
Het Papiamentu is een Afro-Portugese creooltaal, met invloeden uit het Nederlands, Spaans, Engels en het inheemse Arawak. De taal is ontstaan in de zeventiende eeuw, maar de precieze herkomst en ontwikkeling van de taal is tot op heden onduidelijk. Het Nederlands was lange tijd de enige officiële taal op Curaçao en Bonaire. Pas in 2007 is hier verandering in gekomen; sindsdien zijn ook het Papiamentu en het Engels officiële talen op Curaçao en Bonaire (toen nog deel van de voormalige Nederlandse Antillen).
Sinds de erkenning van het Papiamentu als officiële taal is er meer aandacht voor het behoud en de promotie van de taal. Zo zijn onder andere de spelling- en grammaticaregels gestandaardiseerd, er wordt meer onderwezen in het Papiamentu en ook wordt er meer media en literatuur gepubliceerd in het Papiamentu. Voorheen was daar echter minder sprake van, en de hoeveelheid literatuur die is vertaald van het Papiamentu naar het Nederlands is dan ook vrij beperkt. In dit dossier zal ik daarom af en toe uitstapjes maken naar niet-literair tekstgebruik en voorbeelden.
Ter illustratie van de bespreking van de moeilijkheden (of beter gezegd: uitdagingen, retonan) waar we tegenaan lopen bij het vertalen vanuit het Papiamentu maak ik gebruik van een tweetalige uitgave uit 2013 van het boek Katibu di Shon (Slaaf en Meester) van Carel de Haseth. Dit boek is geschreven in 1988 en vertaald naar het Nederlands door Chila Bolivar en Carel de Haseth zelf.
Ik dien wel op te merken dat de vertaling van het boek, ondanks – of wellicht dankzij? – het feit dat deze gemaakt is in samenspraak met de schrijver zelf, nogal vrij is. Bepaalde passages lenen zich daardoor minder voor een één-op-één-analyse van de vertaling. Desondanks staan er voldoende interessante passages in waarop we ons kunnen richten voor het specifieke onderwerp van dit dossier.
Eigenschappen van het Papiamentu
Werkwoordsvervoegingen
Waar het Nederlands een veelheid aan werkwoordsvervoegingen en -tijden kent (en bijvoorbeeld het Spaans nog veel meer) is dat in het Papiamentu een stuk beperkter. Sterker nog, de vervoegingen zijn voor alle personen hetzelfde:
mi ta kome = ik eet
e ta kome = hij eet
nos ta kome = wij eten
etc.
Het verschil in tijd wordt aangeduid door middel van verandering van het hulpwerkwoord ‘ta’ (onvoltooid tegenwoordige tijd):
naar a (voltooid tegenwoordige tijd)
naar tabata (onvoltooid verleden tijd) en
naar lo (onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd)
Het is dus lastiger om nuances aan te brengen met behulp van werkwoorden zoals dat in het Nederlands wel kan. Met behulp van combinaties tussen de genoemde hulpwerkwoorden zijn er wel mogelijkheden toe, maar het is niet zo eenduidig als in veel andere talen, simpelweg omdat die mogelijkheden beperkter zijn. Bij vertaling naar het Nederlands zijn we dus afhankelijk van de context om te bepalen wat een passende keuze is. Zoals we vaker zullen zien in dit dossier: context is key.
- Mi papa a lanta for di mesa, bisa mi keda sinta numa, ku e lo regla tur kos.
- Mijn vader stond op van tafel. Ik moest maar blijven zitten, hij zou het wel even regelen.
(Katibu di Shon, de Haseth, 2013, p. 34/35)
Hier zien we dat lo wordt vertaald met zou, terwijl regla niet met behulp van het hulpwerkwoord a of tabata in de verleden tijd is gesteld. Theoretisch zou je dus zal kunnen verwachten, maar uit de rest van de zin (‘mi papa a lanta’, ‘mijn vader stond op’) blijkt dat dat niet passend is.
Voorts valt in dit voorbeeld de eerder genoemde vrijheid van de vertaling op. Zo zijn de woorden ‘wel even’ toegevoegd. In het Papiamentu is het erg lastig om dit soort pragmatische partikels toe te voegen, omdat de woorden daarvoor vaak simpelweg niet bestaan. Als vertaler zal je je dus vaak wat vrijheid moeten en kunnen permitteren om te zorgen dat een tekst mooi loopt en fijn leesbaar is.
Meervoudsvorming
Een tweede verschil tussen het Papiamentu en het Nederlands is te vinden in de meervoudsvorming. Alle meervouden worden in het Papiamentu gevormd door de achtervoeging van -nan.
e buki = het boek
e bukinan = de boeken
Echter, als uit de context al in enige mate duidelijk is dat het een meervoud betreft, wordt het achtervoegsel -nan weggelaten.
- Ta e grupito di malechor aki ta responsabel pa e desgrasia ku a afektá nos dushi isla. E kos di mas straño ta ku e grupito aki ta konsistí pa gran parti di katibu ku nos tabata konfia.
- Deze kleine groep boosdoeners is verantwoordelijk voor het noodlot dat ons heerlijke eiland trof. Wat ik onbegrijpelijk vind, is dat dit groepje vooral bestond uit slaven die ons vertrouwen genoten.
(Katibu di Shon, de Haseth, 2013, p. 46-49)
In dit voorbeeld wordt tot twee keer toe het achtervoegsel -nan niet gebruikt, terwijl er wel sprake is van meervoud in de vertaling. Voor wat betreft het eerste voorbeeld blijkt uit het woord grupito (groep) dat wel sprake moet zijn van meerdere boosdoeners, een groep bestaat immers per definitie uit meerdere personen. Het tweede voorbeeld is onduidelijker; als vertaler moet je er hier goed op bedacht zijn dat het gaat om meerdere katibu (slaafgemaakten), omdat het – wellicht afgezien van de afwezigheid van het woordje un (een) – uit geen van de andere zinsdelen blijkt dat het hier om een meervoud gaat.
Zoals hierboven al bleek, in het voorbeeld waar de woorden “wel even” werd toegevoegd in de Nederlandse vertaling, is het Papiamentu wat beperkter in uitdrukkingsmogelijkheden. Dit komt ook tot uiting in het feit dat er vaak dezelfde woorden worden gebruikt voor zaken waar je in de Nederlandse vertaling meer opties hebt.
Voor het eerste voorbeeld maak ik een zijstap naar de tolkpraktijk. De oplettende lezer heeft al kunnen zien dat het woordje e niet alleen de of het betekent, maar ook hij, zij en het. Het kent dus als voornaamwoord geen geslacht. Overigens is dit voor moedertaalsprekers van het Papiamentu ook een lastig punt als ze Nederlands spreken; doordat ze in hun moedertaal geen onderscheid maken tussen hij en zij (beiden zijn immers e) komt het regelmatig voor dat deze twee voornaamwoorden door elkaar worden gehaald.
Naast dit voornaamwoord kennen ook bijvoorbeeld de volgende woorden geen geslacht:
yu = dochter/zoon
mucha = jongen/meisje
ruman = broer/zus.
Het geslacht van deze woorden wordt in principe gespecificeerd met behulp van het achtervoegsel hòmber (man) of muhé (vrouw), als volgt:
yu hòmber = zoon
yu muhé = dochter
mucha hòmber = jongen
mucha muhé = meisje
ruman hòmber = broer
ruman muhé = zus
In de praktijk gebeurt dat echter vaak niet. Als de context dan evenmin duidelijk is, kan zich een situatie als deze voordoen:
E tabata papia ku mi ruman. El a bis’é ku …
Voor de vertaling zijn hier legio opties:
Zij sprak met mijn zus. Ze zei haar dat …
Hij sprak met mijn zus. Hij zei haar dat ….
Hij sprak met mijn broer. Hij zei hem dat …
etc.
In dit soort situaties rest de tolk of de vertaler vaak niets anders dan om opheldering te vragen. Vooral in juridische processen, waar de juiste vertaling van het grootste belang is voor de waarheidsvinding, is dit een onmisbare stap. In (literaire) vertalingen zal het – vanwege het verhalende karakter – eerder mogelijk zijn om de juiste vertaling uit de context te halen. Zoals gezegd: context is key.
Vocabulaire
Een volgend punt waar je als vertaler mee te maken kunt krijgen is het feit dat het vocabulaire in het Papiamentu op bepaalde gebieden wat beperkter is dan in het Nederlands. Dat geldt zeker niet overal, op het gebied van bijvoorbeeld flora en fauna is het Papiamentu juist weer heel rijk. Echter, zoals eerder benoemd is het Papiamentu pas sinds 2007 een officiële, en dus ook ambtelijke taal. Bijvoorbeeld op het gebied van juridische terminologie heeft dat zijn doorwerking gehad, in de zin dat er niet voor ieder woord in het Nederlands een equivalent bestaat in het Papiamentu. In de praktijk loop ik daar vooral tegenaan bij juridische vertalingen en tolkwerk.
Een mooi voorbeeld uit de praktijk is het woord sekuestro. Feitelijk liep ik tegen dit voorbeeld aan in een (mondelinge) vertaling naar het Papiamentu; op een tenlastelegging die werd voorgedragen tijdens een rechtszaak stond namelijk dat de persoon voor wie ik tolkte werd verdacht van ontvoering dan wel gijzeling. De vertaling voor beide woorden is sekuestro, dus dat vroeg om een snelle toelichting, omdat de vertaling anders wel erg vreemd zou worden:
- U wordt verdacht van ontvoering dan wel gijzeling.
- Ta sospechá ku bo a kometé sekuestro òf sekuestro.
Deze moeilijkheid geldt natuurlijk ook andersom; als in een tekst in het Papiamentu het woord sekuestro voorkomt, hoe vertaal je dat dan? Naast ontvoering en gijzeling is er namelijk ook nog een derde optie: kaping. Hier geldt wederom: context is key, en vooral in een juridische setting zal er bij twijfel om opheldering moeten worden gevraagd. In strafvorderlijk opzicht kan er namelijk nogal een verschil zitten tussen verschillende strafbare feiten, in dit geval ontvoering, gijzeling en kaping.
Dit fenomeen beperkt zich uiteraard niet tot juridisch of ‘officieel’ taalgebruik. Een voorbeeld uit Katibu di Shon:
- […] nèt e dia promé ku nos a palabrá pa lanta, Shon Welmu a manda mi bai kap palu pa kima karbo.
- […] juist de dag voordat wij in opstand zouden komen, [droeg] Shon Welmu mij [op] hout te hakken om houtskool te branden.
(Katibu di Shon, de Haseth, 2013, p. 26 en 29)
Het woord lanta uit dit voorbeeld betekent in opstand komen, zoals het ook vertaald is, maar het betekent tevens opstaan, zowel in de zin van gaan staan vanuit een zittende positie als opstaan vanuit bed. Nou ligt het niet voor de hand dat in de context van het boek (een opstand van slaafgemaakten) gekozen zou kunnen worden voor de laatste vertaling, maar het is wel van belang om je ervan bewust te zijn dat je vaak zal worden geconfronteerd met dit soort keuzes tijdens het vertaalproces.
Samentrekkingen
Een laatste kenmerk van het Papiamentu is het veelvuldige gebruik van samentrekkingen, ook in geschreven tekst. Door de manier waarop de taal is ontstaan, ligt de essentie van het Papiamentu in de gesproken traditie. Hoewel het nu ook een geschreven taal is, blijft het mondelinge karakter in het moderne gebruik ervan doordringen, en de veelheid aan samentrekkingen is daar een goed voorbeeld van.
Een bijzonder gegeven voor wat betreft Katibu di Shon is dat de schrijver zelf in 2013 op verzoek van operazangeres Tania Kross het boek heeft bewerkt tot een opera, de eerste opera in het Papiamentu. De muziek voor de opera is geschreven door Randal Corsen, die op zijn beurt weer de achter-achterkleinzoon is van Joseph Sickman Corsen (1853-1911), pionier op het gebied van schrijven in het Papiamentu en auteur van één van de bekendste gedichten in het Papiamentu, Atardi.
Ter illustratie van het fenomeen samentrekkingen maak ik gebruik van een aria uit de opera zoals die te beluisteren is op YouTube, met de bijbehorende tweetalige ondertiteling.
Zo zien we in de video de volgende ondertitels:
1.
- Por fin e di’a yega na su fin
- Eindelijk loopt de dag ten einde
(Radio Filharmonisch Orkest, 2020, 1:12)
Zoals eerder besproken wordt met het woordje a de voltooid tegenwoordige tijd weergegeven. Hier gaat het woordje a echter volledig op in het woord dia. De volledig uitgeschreven versie zou zijn: […] e dia a yega na su fin.
2.
- kaden’i sklabitud [1]
- barrières van de slavernij [2]
(Radio Filharmonisch Orkest, 2020, 2:46)
In dit voorbeeld geldt ook dat de eind-‘a’ van kadena is opgegaan in het volgende woord, echter is dat volgende woord in dit geval di (volledige uitgeschreven: kadena di), waarvan dus ook de ‘d’ verdwijnt.
3.
- Fo’i mucha ta nan m’a namora
- Als kind heb ik ze al lief
(Radio Filharmonisch Orkest, 2020, 2:56)
Hier gaat de samentrekking nog verder; in dit geval zou de volledige versie van fo’i geschreven worden als for di, vanaf. In de praktijk wordt for di ook wel geschreven als fe’i of fei, en soms zelfs gereduceerd tot fe, wat dan ook weer geloof of vertrouwen kan betekenen.
Dit fenomeen van samentrekkingen en ‘verdwijnende’ letters is zeer wijdverspreid in het Papiamentu, en gaat, zoals te zien in de voorbeelden, soms best ver. Dat maakt het bij tijd en wijle lastiger om te duiden wat er precies geschreven staat of gezegd wordt.
In de video zien we de zin
- Niun n’ stroba mi amor
(Radio Filharmonisch Orkest, 2020, 2:50)
waarin n staat voor no (niet). Als we naar de gezongen tekst luisteren horen we met enige inspanning nog net de n terugkomen, waardoor we weten dat het om een ontkenning gaat. Soms gaat dit fenomeen echter zover dat er hele woorden verdwijnen, in dit geval no.
Een leuk voorbeeld van het wegvallen van no en de gevolgen daarvan wordt besproken door taal- en geschiedenisfanaat Trevor Bakhuis in zijn Youtube-serie Kompas. In de video E kas ta mal trahá bespreekt hij het kinderliedje E kas, e kas ta bon trahá, gecomponeerd door Rudolph Boskaljon.
Dit liedje gaat als volgt
(verkorte versie):
E kas, e kas ta bon trahá Het huis, het huis is goed gebouwd
Anto Bé ta pidi pordón En Bé verontschuldigt zich
Bé, blijkbaar de timmerman die het huis heeft gebouwd, verontschuldigt zich, maar het huis is – als we de eerste zin mogen geloven – goed gebouwd. Dat is natuurlijk vreemd, en de verklaring hiervoor is te vinden in een oudere publicatie (uit 1947 [3]) die een eerdere versie van de tekst van het liedje bevat. In de tekst van deze publicatie staat:
E kas, e kas n’ta bon trahá Het huis, het huis is niet goed gebouwd
Anto Bé ta pidi pordón En Bé verontschuldigt zich
Hier duikt dus de samentrekking n’ta op, ofwel: no ta, is niet. Deze n' is met de tijd volledig verdwenen, en dat is precies de moeilijkheid bij deze samentrekking: in gesproken taal verdwijnt de ‘no’ met enige regelmaat volledig. En dat maakt het – vooral bij ondertitelen en tolken – lastig; is het nou ‘niet’ of juist ‘wel’?
We blijven het herhalen: context is key. En dat maakt vertalen uit het Papiamentu juist zo interessant en uitdagend.
Bronnen
- Bakhuis, Trevor (4 juni 2025). Youtubekanaal Kompas. Geraadpleegd op 31 oktober 2025, via https://www.youtube.com/@KompasKorsou/videos
- Boskaljon, Rudolph (1958). Honderd jaar muziekleven op Curaçao. Uitgeverij Van Gorcum
- Drost, Henri (25 juni 2013). Cultuurpers: Katibu di Shon, de eerste Curaçaose opera én een universeel verhaal. Geraadpleegd op 31 oktober 2025, via https://cultureelpersbureau.nl/2013/06/katibu-di-shon-de-eerste-curacaose-opera-en-een-universeel-verhaal/
- Fundashon pa Planifikashon di Idioma (2009). Ortografia i Lista di Palabra Papiamentu – Buki di Oro. Fundashon pa Planifikashon di Idioma.
- Haseth, de Carel (2013). Katibu di Shon / Slaaf en Meester (derde druk, tweetalige uitgave). In de Knipscheer.
- Joubert, Sidney M (2020). Dikshonario/Woordenboek Papiaments-Nederlands (vierde druk). Joubert.
- Radio Filharmonisch Orkest (13 juli 2020). Katibu di Shon | Tania Kross & Radio Filharmonisch Orkest. Geraadpleegd op 31 oktober 2025 via https://www.youtube.com/watch?v=ZpGP4FpMAFM
Noten
[1] In deze ondertitel is ‘sklabitud’ niet geschreven volgens de officiële spelling (‘sklabitut’) die sinds 1976 geldt en die staat opgenomen in het Buki di Oro (Gouden Boekje) van de Fundashon pa Planifikashon di Idioma.
[2] De vertaling ‘barrières’ is twijfelachtig, hier zou – helemaal in de context van slavernij – ‘ketenen’ wellicht een betere keuze zijn geweest.
[3] Deze publicatie wordt in beeld gebracht door Bakhuis in zijn video, de naam van de publicatie noemt hij helaas niet.