Over het vertalen van graphic novels (HTS)
Strips zijn een unieke en veelzijdige manier om verhalen te vertellen; het medium wint sinds de 19e eeuw steeds meer aan populariteit en academische aandacht. Stripvertaling is echter een nog veelal onderbelicht vak, met een scala aan eigen vertaalproblemen. Klaus Kaindl is een voorloper van vertaalwetenschappelijk onderzoek naar het medium, en schreef ‘Comics in Translation’ als een overzicht van eerder onderzoek en de specifieke vertaalproblemen van strips.
Klaus Kaindl ‘Comics in Translation’: een samenvatting
Door Noa Tims
Strips hebben hun wortels in Europese sociaal-politieke karikaturen, maar de welbekende korte strips komen uit de Verenigde Staten. Er zijn landen die vooral strips exporteren, dat wil zeggen, vertaalrechten aan andere landen verkopen (de VS, Frankrijk, België, Japan), terwijl andere juist vooral importeren en dus vertalingen uitgeven (Duitsland, Scandinavië). Sommige landen hebben een balans hebben weten te vinden tussen im- en export (Spanje, Italië).
Het begrip ‘strip’ is lastig te definiëren. Een eindeloze variatie in genre, doelpubliek en verschijningsvorm maken dat een overkoepelende definitie lastig te formuleren is. Tot in de jaren 90 werden strips vanuit verschillende disciplines op ongecoördineerde wijze bestudeerd: linguïstiek focuste op tekstuele elementen zoals namen en woordgrappen, en ook communicatiewetenschap en pedagogie bekeken strips vanuit hun respectievelijke perspectieven. Semiotiek hield zich bezig met de relatie tussen tekst en beeld.
Hierna vonden echter veranderingen plaats in het wetenschappelijke veld; een bredere definitie van wat een ‘tekst’ inhoudt maakte dat er meer onderwerpen onderzocht werden, waaronder ook strips. Ook werd vertalen steeds minder gezien als een puur linguïstische handeling, waardoor multimodale media zoals films, prentenboeken en ook strips meer aandacht kregen.
Kaindl heeft een theoretisch kader geformuleerd waarin hij de elementen van een strip die relevant zijn voor de vertaling uiteenzet. Hieronder verstaat hij beeld en de relatie tot de tekst, linguïstische elementen zoals onomatopeeën, en typografische elementen.
De verhouding tussen beeld en tekst is een van de belangrijkste aspecten bij stripvertaling. Het beeld heeft vaak een cultuurspecifieke inhoud en wordt vaak op een bepaalde manier gerangschikt. De vertaler moet de relatie tussen het beeld en de tekst kunnen identificeren als bevestigend, aanvullend of contrasterend. De soort relatie en de mate van verbinding met de tekst kan tot gevolg hebben dat enkele oplossingen voor vertaalproblemen onmogelijk worden.
De linguïstische elementen die Kaindl aanhaalt zijn: de titel, teksten in de spraak- en gedachtewolkjes, blokjes met beschrijvende of vertellende tekst, opschriften en onomatopeeën. Al deze elementen hebben een bepaalde functie; zo heeft de titel een marketingfunctie en moet deze herkenbaar zijn in de doelcultuur, al heerst er sinds de jaren zestig een trend om titels onvertaald te laten.
De spraak- en gedachtewolkjes bevatten de dialoog of gedachten van een bepaald personage op een bepaald moment en in een bepaalde situatie: ze communiceren de tijdsdimensie en de sociale context waarin het personage functioneert. De blokjes vertellende tekst contextualiseren de individuele plaatjes in het grotere geheel, op macroniveau. Het gebruik en de frequentie van dergelijke tekstjes is cultuurspecifiek; het ene publiek heeft een voorkeur voor frequente tussenkomst, terwijl de ander dit niet mist. De vertaler moet zich dan ook bewust zijn van de cultuurspecifieke wensen en verwachtingen van het doelpubliek.
Opschriften of inscripties zijn geïncorporeerd in de afbeelding en voorzien de lezer van concrete hints over de situatie en de scène – denk aan graffiti, merknamen op verpakkingen of wegwijzers. Technisch gezien kunnen deze lastig zijn om te vertalen omdat ze onderdeel zijn van het beeld; het gevolg is dat de brontekst vaak behouden wordt. Onomatopeeën, visuele representaties van geluid, komen ook vaak voor in strips. Er zijn meer conventionele en meer onconventionele representaties. Kaindl bespreekt de twee brede methoden voor het formuleren van een onomatopee: sommige worden afgeleid van een woord: ‘zucht’ of ‘snik’. Andere zijn een imitatie van een geluid gebaseerd op het geluid zelf, ‘rrrriiingg’ voor een telefoon, bijvoorbeeld. Vertaalstrategieën zijn erg verschillend; zo worden sommige geluiden aangepast om bij het bronpubliek aansluiting te vinden, terwijl andere representaties door de vertaler zelf worden bedacht.
Het typografische element waarover Kaindl spreekt valt tussen de linguïstische en visuele aspecten in. Er kan gespeeld worden met lettertype, tekstopmaak, de helling van de letters, leesrichting en kleur. Dit alles kan van invloed zijn op de intensiteit, intonatie, houding, nationaliteit, overtuigingen en bewegingen van de sprekers. De vertaler moet dit in acht nemen wanneer er wordt nagedacht over bijvoorbeeld de toon van een fragment.
Andere elementen die betekenis kunnen overdragen zijn ideogrammen zoals eenvoudige symbolen, en pictografische elementen zoals snelheidsstreepjes en dergelijke. Vooral de ideogrammen zijn uiteraard niet te vertalen, maar bevatten wellicht wel een cultuurspecifieke betekenis die eventueel meegenomen en gemanipuleerd moet worden.
Met al deze zaken moet de vertaler rekening houden voordat hij of zij zich op de vertaling stort; hoewel ruimtelijke problemen – wat past er wel of niet in de tekstwolkjes – een minder groot probleem vormen door moderne technologie, is het vertalen van multimodale media zoals strips nog steeds een erg complex en uniek vak.
Bronnen voor het vertalen van strips
- Verscheidene auteurs. ‘Beeld en woord’. Filter 24.4 (2017). Dit nummer van het tijdschrift over vertalen Filter is volledig gewijd aan het vertalen van strips en andere media waarin beeld en tekst hand in hand gaan. Het biedt zowel een vertaalwetenschappelijk als praktisch perspectief.
- Borodo, Michael. ‘Multimodality, Translation and Comics’. Perspectives 23.1 (2015): 22:41.
- Boase-Beier, Joan & Michael Holman. ‘Introduction: Writing, Rewriting and Translation, Through Constraint to Creativity’. The Practices of Literary Translation: Constraints and Creativity. Londen: Routledge, 1999.
- Giulia, C. ‘The Difficulties of Translating Comics’. Trusted Translations, 21 april 2017 https://translation-blog.trustedtranslations.com/difficulties-translating-comics-2017-04-21.html. Deze korte blogpost is geen academische bron, maar wel een interessante inkijk in de praktijkervaring van een anonieme vertaler. Het is een bevestiging van veel van Kaindls vertaalwetenschappelijke theorie, die dus ook in de praktijk nuttig blijkt.
- Davidson, Zack. ‘Confessions of a Manga Translator’. The Comics Journal, 7 maart 2016, http://www.tcj.com/confessions-of-a-manga-translator/. Ook voor deze bron geldt dat het de kijk van een vertaler in het veld is, die reflecteert op zijn specialisatie, de vertaling van Japanse mangaverhalen. De vertaler gaat niet alleen uitgebreid in op hoe hij problemen herkent en aanpakt, maar ook op het vertalen van Japans, met alle specifieke moeilijkheden die dat met zich meebrengt. Japan is ook een grote exporteur van strips en er wordt veel naar het Engels en het Nederlandse vertaald.
- Guillaume, Isabelle. ‘Translating British and US-American Graphic Novels into French: A Conversation with the Translator Lili Sztajn’ New Readings 15 (2015): 93-110.
- Kaindl, Klaus. ‘Thump, Whizz, Poom! A Framework for the Study of Comics Under Translation.’ Target 11.2 (1999): 263-88.
- Mayoral, Robert, Dorothy Kelly & Nativitad Gallerdo, ‘Concept of Constrained Translation. Non-Linguistic Perspectives of Translation’ Meta vol. 333, no. 3, 1988. 356-67.
- Zanettin, Federico (ed.). Comics in Translation. Manchester: St. Jerome, 2008.
- ---. ‘Translating Comics and Graphic Novels’. ResearchGate. Jan. 2018. Research Gate. https://www.researchgate.net/publication/324497649_Translating_comics_and_graphic_novels
- ---. ‘Visual Adaptation in Translated Comics.’ inTRAlinea vol. 16. 2014. Research Gate https://www.researchgate.net/profile/Federico_Zanettin/publication/274256274_Visual_adaptation_in_translated_comics/links/56df150308ae979addef5054/Visual-adaptation-in-translated-comics.pdf