TalenDossier Arabisch: vertalen in het Arabisch

De Arabische vertalingen van Nederlandstalige literatuur zijn vrij schaars en zijn meestal via een tussentaal, zoals het Engels of Frans, tot stand gekomen. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het feit dat Nederland historisch gezien relatief weinig betrekkingen heeft gehad met de Arabische wereld, zeker als we dit vergelijken met Groot-Brittannië en Frankrijk die koloniën en mandaatgebieden in de Arabische wereld hebben gehad. Bovendien is de Arabisch sprekende minderheid in Nederland relatief klein en bestond deze tot kortgeleden voornamelijk uit gastarbeiders die in de jaren zestig en zeventig naar Nederland waren gekomen. De jongere generatie die meereisde heeft pas later schrijvers en vertalers voortgebracht, zoals Abdelkader Benali, Hafid Bouazza en Naima El Bezaz. Hoewel Nederland de afgelopen decennia een aanzienlijke toename heeft gezien in het aantal hoogopgeleide immigranten, blijft het aantal vertalers van Nederlandstalige literatuur naar het Arabisch nog steeds laag (zie het uittreksel van de vertalingendatase van het Letterenfonds).

Een paar voorbeelden van boeken die via een tussentaal naar het Arabisch zijn vertaald, zijn: Max Havelaar van Multatuli, De Omweg van Gerbrand Bakker, Het diner van Herman Koch, De avond is ongemak van Marieke Lucas Rijneveld en Het achterhuis van Anne Frank. Er zijn ook boeken die rechtstreeks vanuit Nederlands naar het Arabisch zijn vertaald, zoals Jij zegt het van Connie Palmen, Malva van Hagar Peeters, De Aanslag en De ontdekking van de Hemel van Harry Mulisch, Oeroeg van Hella S. Haasse, Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans en Hersenschimmen van J. Bernlef. 

De Arabische wereld bestaat uit meer dan 20 landen met elk hun eigen dialect en subdialecten. De dialecten kunnen soms sterk van elkaar verschillen, afhankelijk van de geografische ligging van de landen. Een Syriër kan moeilijk bijvoorbeeld met een Marokkaan communiceren, als ieder zijn eigen dialect spreekt. Het onderwijs in alle Arabische landen wordt echter in Standaardarabisch gegeven. Ook boeken, kranten en officiële documenten worden in Standaardarabisch uitgebracht. Wie onderwijs heeft genoten, kan boeken lezen die in een ander Arabisch land zijn uitgegeven, ondanks dat er soms bepaalde woorden of uitdrukkingen instaan die alleen in het land van de uitgever voorkomen. Dit is te vergelijken met Vlaams en Nederlands. In landen zoals Egypte worden de maandnamen volgens de christelijke kalender fonetisch gebruikt, met wat kleine wijzigingen in de uitspraak, (‘januari’ wordt uitgesproken als يناير “Yanayir”, ‘mei’ als مايو ‘mayo’). In andere landen, waaronder Syrië, worden de maanden genoemd volgens het klassieke Arabisch.

Nederlands en Arabisch staan ver van elkaar af. Nederlands behoort tot de Germaanse talen, Arabisch tot de Semitische talen. Zij verschillen in grammatica en zinsbouw en gebruiken respectievelijk het Latijnse en Arabische alfabet. De Nederlandse en Arabische cultuur verschillen weliswaar van elkaar, maar ze tonen ook zeker overeenkomsten. De menselijke eigenschappen en gevoelens zijn universeel. In alle culturen lachen mensen als ze blij zijn en huilen als ze verdrietig zijn. De verschillen zijn in die zin vormelijk en niet essentieel. Er wordt gezegd ‘onbekend maakt onbemind’, en het is de taak van de vertaler het ‘onbekende’ ‘bekend’ en zelfs ‘bemind’ te maken.

Grammaticale verschillen

Zoals al eerder genoemd, is de zinsbouw in het Nederlands anders dan die in het Arabisch. Een simpel voorbeeld: in het Nederlands begint de zin met het onderwerp, daarna volgen werkwoord en lijdend voorwerp (‘Jan dronk thee’). In het Arabisch begint de zin meestal met het werkwoord, dan het onderwerp en vervolgens het lijdend voorwerp (شرب يان الشاي, letterlijk: dronk Jan thee). De vertaler kan ervoor zorgen dat de zinsbouw in de doeltekst grammaticaal correct wordt overgebracht.

Arabisch kent de ‘dualis’, een grammaticale vorm die wordt toegepast als het om een tweetal gaat - dat kunnen naamwoorden zijn, maar ook voornaamwoorden, onderwerpen en lijdende voorwerpen, bijvoorbeeld twee huizen, twee meisjes, twee ogen etc. In het Nederlands gebruiken we een meervoud ook als het om een tweevoud gaat. De vertaler kan uit de brontekst opmaken of het om een tweevoud of een meervoud gaat en kan dienovereenkomstig naar vertalen. Een voorbeeld (uit Oeroeg van Hella S. Haasse):

Oeroeg en ik kropen in eendere hansoppen van gestreepte stof rond tussen de potten met varens, die de stoep van de achtergalerij omzoomden.

كنا، أنا وأوروخ، نحبو في بدلتين متماثلتين من القماش المخطط، بين أصص السرخس التي تطوق مدخل الشرفة الخلفية.

Nog een voorbeeld (uit Hersenschimmen van J. Bernlef):

Als vader keek hij over je heen, zijn waterige blauwe ogen op iets gericht dat de rest van ons rond de huiskamertafel niet kon zien.

كان بحكم أُبوَّته ينظر من فوقك، موجهًا عينيه الزرقاوين النديتين إلى شيء لا نستطيع رؤيته، نحن البقية الجالسون حول الطاولة في غرفة الجلوس.

Semantische verschillen

De termen die familierelaties aanduiden, zijn in het Arabisch ook specifieker dan die in het Nederlands. ‘Oom’ van vaderskant heet ‘عم, amm’ en van moederskant ‘خال ,khaal’. Hetzelfde geldt voor ‘tante’, ‘neef’, ‘nicht’ etc. Uit de tekst kan de vertaler opmaken hoe de personages zich precies tot elkaar verhouden. Een voorbeeld (uit De Aanslag van Harry Mulisch):

Toen zijn oom een uur later verscheen, zat hij [Anton] nog steeds te snikken in een wachtkamer…

عندما ظهر (خاله؟ عمه؟) بعد انقضاء ساعة من الزمن، كان ما يزال يبكي في غرفة الانتظار...

Je vraagt je hier af of ‘zijn oom’ de broer van zijn vader of die van zijn moeder is. Verderop in de alinea wordt dat duidelijk.

Anton keek in de ogen van zijn moeder ‘Heeft u het gehoord, oom Peter?’

De ogen van zijn oom lijken erg veel op die van zijn moeder, oom Peter is dus de broer van zijn moeder, zijn ‘khaal’.

نظر أنطون في عيني خاله: "هل سمعت ما حدث يا خالي بيتر؟"

Niet alleen de literatuur wordt vertaald, maar ook de cultuur. Soms is een subtiele toevoeging aan de doeltekst voldoende om een bepaalde cultuuruiting duidelijk te maken. Voetnoten worden over het algemeen niet gewaardeerd in Arabische literatuur, maar soms zijn ze wel nodig, zoals in het volgende voorbeeld (uit Hersenschimmen van J. Bernlef):

Ze hield niet van beschuit met muisjes, zei ze. Er is toch niemand geboren? Ik vond het een feestelijk gezicht, al die gekleurde korreltjes, zei ik.

قالت إنها لا تحب الكعك المرشوش بسكاكر اليانسون(*)، ثم هل وُلد طفل كي أقدمه لها؟ قلت: «رأيت أنه منظر احتفالي؛ هذه السكاكر الصغيرة الملونة كلها».

Als je de volgende voetnoot niet toevoegt, kan de Arabische lezer de link niet leggen tussen ‘beschuit met muisjes’ en de ‘geboorte van een kind’:

(*)  حسب العادات الهولندية يُقدم الكعك المرشوش بسكاكر اليانسون عند ولادة طفل.

Soms is het veranderen van woordsoort noodzakelijk om de inhoud adequaat te kunnen weergeven. Een werkwoord in de brontekst kan in de doeltekst bijvoorbeeld een zelfstandig naamwoord worden, persoonlijk voornaamwoord of iets anders. In het volgende voorbeeld is het laatste werkwoord veranderd in een zelfstandig naamwoord (uit Oeroeg van Hella S. Haasse):

De stilte onder deze immense koepel van groen had iets dreigends en maakte dat Oeroeg en ik het in het begin niet waagden anders dan gedempt te spreken.

كان الصمت تحت هذه القبة الخضراء الهائلة يبلغ من الهيبة أنني لم أجرؤ أنا وأوروخ في البداية على الحديث إلا بصوت خافت.

In de volgende zin verandert het voorzetsel in een werkwoord (uit Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans):

Tegen de avond werd het bitter koud.

عندما اقترب المساء، أصبح الجو قارس البرودة.

De manier waarop mensen bepaalde dingen zeggen, kan per cultuur verschillen. Bepaalde woorden en zinnen kunnen dan niet letterlijk worden vertaald, maar ze moeten anders worden geformuleerd om de exacte betekenis weer te kunnen geven. In Nederland gebruiken we bijvoorbeeld het woord ‘lekker’ in verschillende situaties: lekker weer, lekker slapen, lekker ding, en als je gevraagd wordt of je een kopje koffie wilt drinken, zeg je: ‘lekker’. Dat moet in elke zin met een ander woord worden vertaald.

Stijl- en tekstfunctieverschillen

De stijl is niet gerelateerd aan de taal, maar aan de tekst zelf. Het is de manier waarop de schrijver diens ideeën weergeeft, diens woorden kiest en zinnen formuleert.  De vertaler probeert de stijl van de schrijver over te brengen, zolang de doeltaal dat toelaat. 

In het algemeen genieten in het Arabisch actieve zinnen de voorkeur, maar wat in de brontekst in passieve vorm is geschreven, kan in veel gevallen in de doeltekst ook passief worden weergegeven, zoals in het volgende voorbeeld (uit Oorlog en Terpentijn van Stefan Hertmans):

De dag erop worden alle vijftig soldaten van onze grote slaapzaal van hun bed getild en op draagberries op een groot grasveld neergezet.

في اليوم الذي يليه، يُحمَل الجنود الخمسون جميعهم الراقدون في الصالة الكبيرة من أسرَّتهم إلى النقالات، ويوضعون في الحقل العشبي الكبير.

Passieve zinnen kan je echter niet altijd passief vertalen, vooral niet als het handelend voorwerp in de zin aanwezig is, zoals in het volgende Voorbeeld (uit Max Havelaar van Multatuli):

Ja, ik wil gelezen worden! Ik wil gelezen worden door staatslieden, die verplicht zyn te letten op de teekenen des tyds... door letterkundigen, die toch ook eens ’t boek moeten inzien waarvan men zooveel kwaads spreekt... door handelaren, die belang hebben by de koffiveilingen... door kameniers, die me huren voor weinige centen... door Gouverneurs-generaal in-ruste... door Ministers in bezigheid.

أجل، أريد أن يقرؤوني! أريد أن يقرأني رجال الدولة،الملزمون بالانتباه إلى علامات الأزمان... أن يقرأني أهل الأدب الذين يجب أن يطلعوا بدافع الفضول على الكتاب الذي يتحدث الناس عنه بكثير من السوء... أن يقرأني التجار الذين لهم مصالح في مزادات بيع القهوة... أن تقرأني الوصيفات اللاتي يستأجرنني بقليل من المال... أن يقرأني الحاكم العام المحال إلى التقاعد... والوزراء على رأس العمل.

Bij dialogen in een Nederlands literaire tekst wordt doorgaans eerst aangegeven wat er is gezegd. Wie er heeft gesproken wordt naderhand pas duidelijk, soms na de eerste zin, maar ook soms nadat de persoon in kwestie is uitgesproken. In een Arabisch literaire tekst is dat andersom; de spreker wordt eerst genoemd met de handelingen die hij wellicht uitvoert, daarna komt de zin die wordt uitgesproken. Een voorbeeld (uit Hersenschimmen van J. Bernlef):

‘Doe niet zo gevaarlijk,’ zegt ze, ‘en kom van die stoel af, voordat je valt. Wat zoek je daar?’

‘Een timmermanspotlood,’ mompel ik terwijl ik van de stoel klauter.

تقول:

- لا تخاطر هذه المخاطرة. وانزل من فوق الكرسي قبل أن تسقط. عمَّ تبحث هناك؟

أتمتم وأنا أنزل عن الكرسي:

- عن قلم النجَّارين.

In het Nederlands zeggen wij ‘hij en ik’, ‘jij en ik’ etc. In het Arabisch zeggen wij het andersom: ‘ik en hij’, ‘ik en jij’ etc. De laatste jaren hebben sommige schrijvers de Europese formulering overgenomen, maar dat is niet de algemene gang van zaken. Een voorbeeld (uit Oeroeg van Hella S. Haasse):

Oeroeg en ik, spelend en op speurtocht in de wildernis — Oeroeg en ik, gebogen over ons huiswerk, over postzegelverzamelingen en verboden boeken — Oeroeg en ik, onveranderlijk samen, in alle ontwikkelingsstadia van kind tot jonge man.

أنا وأوروخ، ونحن نلعب ونقوم برحلات استكشافية في البرية. أنا وأوروخ، ونحن منحنيان على واجباتنا المدرسية، وعلى ما جمعناه من طوابع البريد، وعلى الكتب الممنوعة. أنا وأوروخ، أحدنا مع الآخر في الأوقات كلها، في مراحل نمونا كلها من الطفولة إلى اليفاعة.

Een Arabische vertaling van een Nederlandse tekst bevat meestal minder woorden. Dit komt door de eigenschappen van de Arabische taal die het noodzakelijk maken om twee, en soms zelfs drie woorden samen te voegen. Zo wordt het woord ‘En’ (dat overigens bestaat uit één letter) toegevoegd aan het daaropvolgende woord (Jan en Ahmed, يان وأحمد). Dit geldt ook voor lidwoorden, voornaamwoorden, bezittelijke voornaamwoorden en sommige voorzetsels. Een Nederlandse zin bestaande uit drie woorden, kan soms met één woord worden vertaald (ik vroeg hem: سألته). De volgende zin geeft ook een goed voorbeeld (uit Oeroeg van Hella S. Haasse):

Het weggaan van mijn moeder werd gekenmerkt door een zenuwachtige drukte.

اتسم رحيل أمي بنشاط عصبي متوتر.

• ‘Het weggaan van mijn moeder’ zijn vijf woorden die je met twee woorden vertaalt: (رحيل أمي). Het lidwoord en voorzetsel zijn weggelaten, ‘mijn’ is toegevoegd aan ‘moeder’.
• ‘werd gekenmerkt’ zijn twee woorden die je met één woord kan vertalen (اتسم). Sommige actieve werkwoorden functioneren als passieve.
• ‘door een zenuwachtige drukte’ zijn vier woorden die je in principe met twee woorden kan vertalen. Hier zij er drie woorden voor gebruikt (بنشاط عصبي متوتر). Het voorzetsel is toegevoegd aan het daaropvolgende woord, het onbepaalde lidwoord is weggelaten.

Het is overigens ook kenmerkend voor Arabisch dat je twee synoniemen achter elkaar kan gebruiken, zoals in dit voorbeeld (عصبي متوتر , zenuwachtig). De zin bestaande uit elf woorden is dus met zes woorden vertaald, terwijl de inhoud is bewaard gebleven. 

Naslagwerken

Er zijn woordenboeken die de vertaler goed kunnen ondersteunen, denk aan (Leerwoordenboek Nederlands-Arabisch Bulaaq, van Prof. dr. Mark van Mol in samenwerking met Koen Berghman). Ook online zijn er woordenboeken te vinden, zoals Almanhal, Vertaalwoordenschat Nederlands-Arabisch en Synoniemennet (onder tabblad 'Vertalingen').