TalenDossier Hongaars: vertalen in het Hongaars

Inleiding

Vandaag de dag woont ongeveer 20% van de Hongaarstaligen buiten de landsgrenzen van Hongarije – een unieke situatie binnen Europa. Met circa 13 miljoen sprekers behoort het Hongaars tot de middenmoot van Europese talen wat aantal betreft.

Wat bij de vertaling tussen het Hongaars en het Nederlands wellicht de belangrijkste rol speelt, is het feit dat het Hongaars geen deel uitmaakt van de Indo-Europese taalfamilie, maar dat het een Finoegrische taal is. In de context van vertalen is het ook belangrijk te vermelden dat het Hongaars geen nauw verwante of vergelijkbare taal heeft, zoals het Tsjechisch verwant is aan het Slowaaks, of het Italiaans aan het Roemeens. Als spreker van het Hongaars heb je dus niet de ervaring dat je min of meer begrijpt wat er in een verwante taal wordt gezegd.

Opmerkelijk is dat het Hongaars nauwelijks significante dialectvarianten kent: de dialecten, dus ook de dialecten die over de grens, in Transsylvanië en Transkarpatië, worden gesproken, wijken in geringe mate af van elkaar en van de standaardtaal, waardoor ze zelden tot problemen in de onderlinge verstaanbaarheid leiden.

Typologisch gezien is het Hongaars een agglutinerende taal, dat wil zeggen: grammaticale functies en betekenissen worden uitgedrukt door toevoegsels aan het einde van een woord. Dit wijkt sterk af van het Nederlands, dat een fuserende taal is en preposities en dergelijke gebruikt. Als gevolg hiervan kunnen Hongaarse woorden erg lang worden.

Het lexicale en grammaticale systeem van het Nederlands – net als dat van veel andere Indo-Europese talen – verschilt op enkele fundamentele punten van dat van het Hongaars.

Bijvoorbeeld:

• In het Nederlands is er sprake van een analytische (ontbindende) morfologische en lexicale structuur (losse woorden, zoals: 'ik hou van jou'), terwijl het Hongaars een synthetische (samenvoegende) structuur heeft (één woord bevat veel grammaticale informatie: szeretlek);
• De basiswoordvolgorde in het Nederlands is hoofdzakelijk SVO (onderwerp – werkwoord – lijdend voorwerp), terwijl het Hongaars eerder een SOV-structuur volgt (onderwerp – lijdend voorwerp – werkwoord).
• Naamwoordgroepen worden in het Hongaars naar links uitgebreid, terwijl in het Nederlands de uitbreiding naar rechts plaatsvindt. 

Doordat het Hongaars een agglutinerende taal is, is het zeer geschikt voor afleiding (woordvorming met toevoegsels), in tegenstelling tot het Nederlands, dat vooral een ’samenstellingsvriendelijke’ taal is. Een treffend voorbeeld is een heel lang Hongaars woord, dat uitsluitend bestaat uit een stam (szent) en verschillende affixen: megszentségteleníthetetlenségeskedéseitekért. (ong.: onontheiligbaarheid-gedragingen-voor-jullie)

Sinds 1989 – het jaar van de omwenteling – neemt het aantal vertalingen uit het Nederlands gestaag toe. Deze worden door veel verschillende uitgeverijen gepubliceerd in Hongarije – in driekwart van de gevallen met subsidie van Nederland of Vlaanderen. Herdrukken zijn zeldzaam en komen vooral voor bij kinder-en jeugdboeken.

Vertaaltransformaties op basis van grammaticale verschillen 

Bij het overzetten van teksten treden verschillende vertaaltransformaties op. Sommige zijn optioneel, andere noodzakelijk of automatisch. Deze omzettingen kunnen zowel op lexicaal als grammaticaal niveau plaatsvinden.

In het Hongaars hebben zelfstandige naamwoorden geen grammaticaal geslacht: er is geen sprake van een mannelijk, vrouwelijk of onzijdig genus.Op zichzelf hoeft dit bij het vertalen vanuit het Nederlands geen groot probleem te zijn, aangezien het grammaticale geslacht in het Nederlands meestal weinig functioneel is (het lidwoord de geldt immers zowel voor mannelijke als vrouwelijke woorden). Wat echter wel tot vertaalproblemen leidt, is het feit dat het Hongaars slechts één persoonlijk voornaamwoord in de derde persoon enkelvoud kent: ő (→ hij/zij/het). De vertaler wordt dus gedwongen om de Nederlandse persoonlijke voornaamwoorden hij, zij, en het, evenals hun verbogen vormen (→ hem, haar, zijn, haar), in het Hongaars te concretiseren.

Daar komt nog bij dat het Hongaarse persoonlijk voornaamwoord in de derde persoon enkelvoud alleen wordt uitgesproken of geschreven als het extra nadruk krijgt. In andere gevallen wordt het vaak weggelaten en de betekenis ervan afgeleid uit de werkwoordsvorm. Indien meerdere zinnen op elkaar volgen zonder herhaling van het onderwerp, gaat men er automatisch van uit dat het nog steeds over dezelfde persoon gaat.

Maar hoe vertaal je dan teksten waarin het onderwerp per zin – of zelfs binnen één zin – wisselt? De Hongaarse vertaler moet dan keuzes maken en het onderwerp concreet benoemen. Daarvoor zijn verschillende strategieën beschikbaar:

• De naam van het personage kan worden genoemd;

• Er kan verwezen worden naar geslacht of leeftijd (een jongen, een meisje, een oude man);

  Ook kan de vertaler ervoor kiezen om naar een personage te verwijzen met behulp van een familierelatie (vader, moeder, zus, enz.) of een beroep (leraar, arts, chauffeur, enz.), in plaats van een persoonlijk voornaamwoord dat in het origineel wordt gebruikt. 

Een kort verhaal van Rogi Wieg begint met de volgende zin:

"Hij liep altijd aan haar rechterkant."

Bij het vertalen moet men een bewuste keuze maken: wordt het verhaal verteld vanuit het perspectief van de man, de vrouw of de verteller? Afhankelijk van deze keuze moeten de persoonlijke voornaamwoorden in het Hongaars worden vervangen door een concreet zelfstandig naamwoord:

• A férfi mindig a jobboldalán ment. (uit het perspectief van de vrouw, omdat de man wordt genoemd: De man liep altijd aan zijn/haar rechterkant.)
• Mindig a nő jobboldalán ment. (uit het perspectief van de man omdat de vrouw wordt genoemd: 0  liep altijd aan de rechterkant van de vrouw.)
• A férfi mindig a nő jobboldalán ment. (uit een alleswetende perspectief, omdat zowel de man als de vrouw wordt genoemd: De man liep altijd aan de rechterkant van de vrouw.)

Elke vertaalkeuze legt op een andere manier de nadruk en beïnvloedt hoe de lezer het perspectief en de relaties tussen de personages interpreteert.

Het Hongaarse werkwoordensysteem is synthetisch van aard, d.w.z. dat informatie over persoon, getal, tijd, wijze én de bepaaldheid/onbepaaldheid van het object allemaal door toevoegsels in één woord kunnen worden samengevoegd.
Bijvoorbeeld:

Becsomagolhatom? → Mag ik het inpakken?

Felhívlak. → Ik bel je op.

In het Nederlands gebeurt dit op analytische wijze, met behulp van meerdere losse woorden.

Het Hongaars beschikt over een rijke morfologie met veel werkwoordelijke afleidingen, waarmee aspectualiteit kan worden uitgedrukt, zoals:

• het begin van een handeling,
• de kortstondigheid ervan,
• de frequentie/herhaling
• langdurigheid
• intensiviteit, enz.

Hij begon te rennen. → Eliramodott.

Zij sprong heen en weer. → Ugrándozott.

"’Ik ben helemaal vies geworden’, zei ik." (Minco, p. 59) → – Teljesen bepiszkolódtam – mondtam. (Gera, p. 94) 

"Luijten hoestte een keer in zijn vuist." (Verhoef 181) → Luijten a tenyerébe köhintett. (Varga 163)

Een algemene observatie bij vertalingen naar het Hongaars is dat waar het Nederlands vaak meervoud gebruikt, het Hongaars liever enkelvoud kiest.

Bijvoorbeeld:

• Haar ogen zijn blauw. → A szeme kék.
  (Haar ogen → letterlijk 'de ogen', maar in het Hongaars enkelvoud: 'het oog')

Hierdoor wordt ook 'Hij is blind aan één oog' vertaald als → Fél szemére vak.

De onbepaalde lidwoorden in het Nederlands (een) hebben vaak functies die niet noodzakelijk zijn in het Hongaars en worden daarom in vertaling vaak weggelaten:

• Dit is een bijzonder verschijnsel. → Ez különleges jelenség.
• Hij is een grote speler. → Nagy játékos.

Sommige transformaties gaan vanzelf bij het vertalen van Nederlands naar Hongaars. In het Hongaars is het lijdend voorwerp bijvoorbeeld al opgenomen in de werkwoordsvorm, dus hoeft die niet meer apart vermeld te worden. Ik zie het. → Látom.

De volgorde van namen is in het Hongaars omgekeerd aan die van het Nederlands:

Kovács János in plaats van János Kovács.

Bij data volgt men in het Hongaars de volgorde: jaar – maand – dag.

Het bezit wordt in het Hongaars op een andere manier uitgedrukt dan in Indo-Europese talen. Waar in het Nederlands de bezitter wordt aangeduid met een bezittelijk voornaamwoord of de genitief ('de auto van János'), komt in het Hongaars de bezitsuitgang op het bezit zelf te staan:
→ János autója ('János’ auto').

In tegenstelling tot het Nederlands kent het Hongaars slechts drie werkwoordstijden: de tegenwoordige, de verleden en de toekomende tijd. Bovendien wordt de toekomende tijd alleen omschrijvend uitgedrukt – met het hulpwerkwoord fog of met de tegenwoordige tijd in combinatie met bijwoordelijke bepalingen. De vertaler is dus genoodzaakt om de acht Nederlandse werkwoordstijden te vervangen door deze drie Hongaarse en moet daarbij gebruikmaken van andere middelen en woordsoorten.

Omdat de lijdende vorm in het hedendaagse Hongaars vrijwel verdwenen is, moeten Nederlandse passieve constructies meestal omgezet worden in actieve – het vinden van het onderwerp vereist daarbij een bewuste afweging. 

"Voorbijgangers krijgen klappen, venterskarren worden omgeduwd." (Brouwer, pp 125-126) → ’Járókelőket pofoznak fel, kereskedőkocsikat borogatnak.’ (Varga, p. 126) 

Bij bovenstaand voorbeeld werd het onderwerp van de voorafgaande zin overgenomen: "Er lopen vaak Jodenhaters door de wijk".

Woordvolgorde

Wat vaak onderbelicht blijft tijdens vertaalworkshops – omdat het een minder spannend onderwerp lijkt – is misschien wel de grootste uitdaging bij het vertalen: namelijk dat de woordvolgorde in het Hongaars ’vrijer’ is. Dat betekent dat er inderdaad veel meer combinaties mogelijk zijn, maar elke variant draagt een eigen nuance of betekenis. Met andere woorden: de woordvolgorde is eigenlijk niet echt vrij, maar slechts binnen bepaalde beperkingen.

De volgende zin, bestaande uit drie zinsdelen, heeft in het Hongaars zes mogelijke woordvolgordes – elk bruikbaar in een andere context – terwijl er in het Nederlands maar twee natuurlijke volgordes mogelijk zijn.

Allereerst is van belang vast te stellen of de zin in de brontekst neutraal is, dan wel of een bepaald element nadruk krijgt. 

In de zogenaamde focuszin is een element gemarkeerd, en wel op een exclusieve manier: in de betekenis van ’dit en niets anders’. Hoe men de woordvolgorde ook aanpast in het Hongaars, op het focusdeel moet altijd direct het vervoegde werkwoord volgen – dat is een strikte regel. Daarom is de keuze van de woordvolgorde het meest nijpende probleem bij vertaling in het Hongaars. 

De volgende zinnen zijn focuszinnen, dat wil zeggen: ze geven antwoord op een vraag naar een specifiek zinsdeel. Daar komt nog bij dat de betekenis opnieuw verandert als we in de uitspraak niet het element vóór het werkwoord benadrukken – dan krijgt de zin weer een andere nuance! In principe is vrijwel elke combinatie mogelijk. Laten we de volgende zin bekijken in het Hongaars: 'Jan heeft Peter gisteren in de tuin een boek gegeven'. 

Vraag: Wie heeft Peter gisteren in de tuin een boek gegeven?

János adott Péternek egy könyvet tegnap a kertben.

A kertben János adott egy könyvet Péternek tegnap.

Tegnap János adott egy könyvet Péternek a kertben.

Tegnap Péternek János adott egy könyvet a kertben.

Tegnap a kertben Péternek János adott egy könyvet.

enz.

Vraag: Aan wie heeft Jan gisteren in de tuin een boek gegeven? 

János Péternek adott egy könyvet tegnap a kertben.

János tegnap Péternek adott egy könyvet a kertben.

János a kertben tegnap Péternek adott egy könyvet.

Tegnap a kertben János Péternek adott egy könyvet.

A kertben tegnap János Péternek adott egy könyvet.

Péternek adott János a kertben tegnap egy könyvet.

enz.

Vraag: Wat heeft Jan gisteren in de tuin aan Peter gegeven? 

János Péternek egy könyvet adott tegnap a kertben.

János Péternek tegnap egy könyvet adott a kertben.

János Péternek tegnap a kertben egy könyvet adott. 

Egy könyvet adott tegnap a kertben János Péternek.

Tegnap János egy könyvet adott Péternek a kertben. 

A kertben János tegnap egy könyvet adott Péternek.

enz.

Vraag: Waar heeft Jan gisteren aan Peter een boek gegeven?

A kertben adott János Péternek egy könyvet tegnap.

Tegnap János Péternek a kertben adott egy könyvet.

Tegnap a kertben adott János Péternek egy könyvet.

János Péternek a kertben adott tegnap egy könyvet.

János Péternek tegnap a kertben adott egy könyvet.

enz.

Wanneer heeft Jan Peter in de tuin een boek gegeven?

Tegnap adott János Péternek egy könyvet a kertben.

János tegnap adott Péternek egy könyvet a kertben.

János Péternek a kertben tegnap adott egy könyvet.

János Péternek tegnap adott egy könyvet a kertben. 

János tegnap adott Péternek egy könyvet a kertben. 

enz.

In het Nederlands kunnen bijvoeglijke bepalingen zowel vóór als ná het zelfstandig naamwoord staan. In het Hongaars daarentegen kunnen ze bijna uitsluitend vóór het zelfstandig naamwoord geplaatst worden. De mogelijkheden voor uitbreiding naar rechts zijn in het Hongaars beperkt: zulke constructies komen eerder voor in titels of aan het einde van een zin. Daarom breidt de vertaler in het Hongaars meestal naar links uit. Bekijk de positie van de uitbreidingen van het woord man/férfi en interview/interjú in beide talen.

"Op een van de jachten staat een man, een zestiger met grijs haar en snor." (Verhoef 2008) → Az egyik jachton egy hatvanas, ősz hajú, bajszos férfi áll. (Maier 2017, p. 111, vert. Orsolya Varga)

"Ze klikte door naar een interview met de topvrouw van het techbedrijf waar half Radovar voor werkte." (Morshuis, p. 58) → Jona továbbkattintott a fél Radovárt munkával ellátó techcég vezetőjével készült interjúra. (Varga, p. 61)

Semantische verschillen

Samenvoeging of concretisatie bij het vertalen van verwantschapsnamen

Talen kunnen de werkelijkheid op uiteenlopende manieren categoriseren. Zo bestaat er in het Nederlands geen apart woord voor 'broers en zussen' als verzamelbegrip, terwijl het Hongaars dit juist samenvoegt: Heb je broers en zussen? wordt in het Hongaars Van testvéred? (Heb je broers of zussen?).

In andere gevallen is de vertaler juist genoodzaakt te specificeren: de Nederlandse woorden broer en zus moeten in het Hongaars vaak nader worden uitgelegd, omdat deze taal verschillende woorden gebruikt voor oudere broer (báty), jongere broer (öcs), oudere zus (nővér) en jongere zus (húg). De vertaler moet dan hopen dat uit de context van de oorspronkelijke tekst blijkt hoe oud de betreffende broer of zus is.

"Mijn broer bekeek aandachtig het medicijnflesje dat hij in zijn hand hield." (Minco p. 20) → A bátyám orvosságos üveget tartott a kezében, és figyelmesen nézegette. (Gera p. 27)

"Ik was niet zo handig met naald en draad als mijn zuster." (Minco, p. 18) → Én nem bántam olyan ügyesen a tűvel és a cérnával, mint a nővérem. (Gera, p. 24)

Het verschijnsel valse vrienden komt gelukkig heel zelden voor tussen deze taalparen. Zulke zeldzame voorbeelden zijn het Nederlandse woord brutaal dat niet hetzelfde als het Hongaarse brutális (= bruut in het Nederlands) is, of bagage dat niet bagázs (= bende) betekent.

Stijl- en tekstfunctieverschillen

Verkleinwoorden worden in het Hongaars minder vaak gebruikt dan in het Nederlands, waardoor woorden met een verkleinsuffix niet altijd letterlijk kunnen worden vertaald. (Een interessant feit: zelfs de titel van Annie M.G. Schmidts boek Abeltje werd in het Hongaars vertaald als Ábel.)

Om stilistische redenen passen vertalers vaak concretisering toe bij het vertalen van Nederlandse dialoog naar het Hongaars. Het werkwoord zeggen wordt vaak vervangen door andere werkwoorden die beter aansluiten bij de inhoud van de uitspraak, om monotonie te vermijden. Dit doen vertalers om de tekst aan te laten sluiten bij de Hongaarse tradities en normen.

"'Ik pas een jas aan’, zei ik." (Minco, p. 10) → – j Kabátot próbálok – feleltem. (Gera, p. 13)

(antwoordde)

"'Wat heb je er veel meegebracht’, zei mijn moeder." (Minco, p. 17) → – Milyen sokat hoztál – álmélkodott anya. (Gera, p. 23) 

(verwonderde zich) 

"'Als het flesje maar geholpen heeft’, zei Lotte". (Minco, p. 22) → – Csak az orvosságos üveg segítene – fohászkodott Lotte. (Gera, p. 31)

(smeekte)

Naslagwerken

Tegenwoordig vertaalt bijna niemand meer met een papieren woordenboek, toch zijn er wel heel bruikbare naslagwerken die zowel in boekvorm als op het internet te vinden zijn. Een goed voorbeeld is het Nederlands-Hongaars handwoordenboek (Mollay, Erzsébet. 2022, Szeged: Grimm., 2012, Maxim) 

Voor de opkomst van kunstmatige intelligentie maakten veel mensen ook gebruik van het SZTAKI-woordenboek 

Geraadpleegde bronnen

Klaudy, Kinga. Fordítás II. Bevezetés a fordítás gyakorlatába. Boedapest: Scholastica, 1997. 

Nádasdy, Ádám. Milyen nyelv a magyar? Boedapest: Corvina, 2020. 

Gracza, Krisztina. Het doorbreken van de Europese monocultuur. De uitgave van Hongaarse literatuur in Nederland en van Nederlandstalige literatuur in Hongarije na de omwenteling (1989-2019). Proefschrift in voorbereiding, hoofdstuk ’Letteren in cijfers’. 

Literaire werken en vertalingen

Brouwer, Erik. Leen Sanders, de bokser die levens redde in Auschwitz. Thomas Rap, 2023.

Brouwer, Erik. Auschwitz bokszbajnoka - Leen Sanders igaz története. Boedapest: Corvina, 2025. vertaald door Orsolya Varga. 

Maier, Nova Lee. Mindent vesztesz. Boedapest: Ab Ovo, 2017. Vertaald door Orsolya Varga

Maier, Nova Lee. A védőnő. Boedapest: Ab Ovo, 2015. Vertaald door Orsolya Varga.

Morshuis, Marloes. De schaduwen van Radovar. Rotterdam: Lemniscat, 2018. 

Marloes, Morshuis. Radovár árnyai. Boedapest: Pagony, 2021. Vertaald door Orsolya Varga. 

Verhoef, Esther. Alles te verliezen. Ambo/Anthos, 2008. 

Verhoef, Esther. De kraamhulp. Amsterdam: Anthos. 2014. 

Minco, Marga. Het bittere kruid. Bert Bakker, 1957. 

Minco, Marga. Keserű fű. Boedapest: Magvető, 1979. Vertaald door Judit Gera.