Vertalen en verzet, een dekoloniaal perspectief op vertalen

Vertalen en verzet, een dekoloniaal perspectief op vertalen

The master’s tools will never dismantle the master’s house. Audre Lorde

Vertalers geven ons toegang tot werelden die ons vreemd zouden blijven, ze maken het mogelijk dat we elkaars verhalen als mensheid kunnen lezen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat ze de wereld ontsluiten en tastbaarder maken door hun vertalingen. Wat als het werk van vertalers en de vrijheid die daarmee gepaard gaat in het gedrang komt? Zijn alle vertalers eigenlijk even vrij om deze werelden te ontsluiten? Wat betekent het voor die vertalers aan wie die vrijheid niet of in mindere mate wordt gegund? Welk effect heeft het privilege van een bepaalde groep op de hele praktijk van het vertalen? Wat als vertalers door hun gender en kleur hun autonomie verliezen of eigenlijk nooit hebben gehad? En als dat zo is, wat voor gevolgen heeft dat dan voor ons vak? En moeten we ons geen zorgen maken over de rijkdom aan werelden die voor ons verborgen blijft, omdat hun vertolkers niet gehoord worden? 

Bestaande privileges, normen en machtsstructuren zijn in de vezels van de hele samenleving terug te vinden, ook in de wereld van het vertalen. Het ELV heeft mij gevraagd een dossier samen te stellen over dit onderwerp. Het begin van het dossier is een verzameling van vier artikelen, waarin de vertaalpraktijk wordt bekeken vanuit een dekoloniaal en feministisch perspectief. Als vertaler van kleur, in het bijzonder als vrouwelijke vertaler, beland je niet bepaald in een warm bad in het vertaalvak. Hiermee doel ik niet op de schrale vergoedingen, belabberde contracten of naamsvermelding op de kaft, ik heb het hier over de machtsverhoudingen in de vorm van een superieure attitude van collega’s waarmee ik na meer dan tien jaar in het werkveld nog regelmatig wordt geconfronteerd. Deze houding uit zich bijvoorbeeld in de vorm het laten herschrijven van mijn vertaling door een witte mannelijke collega zonder mijn goedkeuring of het nadrukkelijke gebruik van het pejoratieve N-woord in de vertalingen.  

In dit dossier hoop ik, samen met de andere auteurs en vertalers die eraan hebben bijgedragen, licht te kunnen werpen op ons werkveld dat beheerst wordt door de hegemonie van een taalideologie waar nooit over wordt gesproken. Vertalen is een geopolitieke kwestie waar we wij uiteindelijk allemaal de gevolgen van ondervinden.

In de vier artikelen die dit dossier omvat, wordt vanuit verschillende invalshoeken gereflecteerd op de manier waarop historisch gegroeide uitsluitende machtsstructuren heden ten dage nog altijd doorwerken in onze beroepspraktijk, én er wordt gekeken naar manieren om deze patronen te doorbreken. De huidige literaire norm wordt onder de loep genomen en bevraagd, maar ook wat literair vertalen eigenlijk is en wie deze literair vertalers zijn, wie heeft er de macht om te beslissen en waarom? De artikelen geven diverse visies op het vertalen en op het veld maar geven ons ook nieuwe inzichten als het gaat om vertalen anno 2024. 

De artikelen die dit dossier omvat zijn:

• ‘Dit wat wij gedaan hebben - samen’. Over vertalen als gelijkwaardige dialoog: inleven en uitwisselen in/met de Ander, een essay van de hand van transdisciplinair kunstenaar Neske Beks waarin wordt gepleit voor een vertaalhouding die de eigen verantwoordelijkheden kent en geworteld is in de gemeenschap waarover het boek vertelt.
• Westerse dichters ontvoeren je gedichten en noemen het een vertaling, een kritische reflectie op de onverantwoorde vrijheden die westerse auteurs zich menen te kunnen permitteren als gelegenheidsvertalers van niet-westerse literatuur, geschreven door de in de VS woonachtige dichter, vertaler en academica Mona Kareem. Het artikel is uit het Engels vertaald door Arjwan al Fayle.
• Op straat ontstaat het verhaal. De meertalige verbeelding en de gastvrijheid van het literair vertalen, een poëtische beschouwing van schrijver, vertaler en multimedia-kunstenaar Canan Marasligil waarin literair vertalen synoniem wordt voor het scheppen van ruimte voor en het verwelkomen van het vreemde, het andere en de Ander. Het stuk verscheen eerder in het Engels in Marasligils nieuwsbrief en werd in het Nederlands vertaald door Samara Reijns. 
• In Vrouwelijke vertalers van kleur als postkoloniaal verzet ga ik zelf in op voorbeelden uit de praktijk met betrekking tot de ongelijkheid en de double standards die ik als vrouw van kleur in het veld ervaar en onderzoek ik de onderdrukkingssystemen die hieraan ten grondslag liggen. Ik besteed extra aandacht aan het meertalige linguïstische landschap waarin we leven tegenover de monolinguïstische ideologie die nog heerst. Dit artikel werpt een kritisch licht op de dynamieken van de vertaalpraktijk vanuit mijn positie als dichter en vertaler. 

Met dit dossier willen wij een volledigere stem laten klinken in het vertaallandschap, we hopen de lezers te inspireren om kritischer na te denken over de vertaalpraktijk.