Wie kan of mag een boek vertalen?

04 maart 2021 - ELV Nieuws

De afgelopen dagen was er veel aandacht voor vertalen in het Nederlandse nieuws, dat inmiddels ook internationaal opgepikt is. De Nederlandse dichter Marieke Lucas Rijneveld werd door uitgeverij Meulenhoff gevraagd de gedichten van de Amerikaanse spokenword-artiest Amanda Gorman te vertalen, maar zag hier na kritiek van af. Wie kan of mag eigenlijk een boek vertalen? 

De cover van de bundel The Hill we Climb voordat Marieke Lucas Rijneveld zich terugtrok.
De cover van de vertaling die op 23 februari voorgesteld werd voordat Marieke Lucas Rijneveld zich terugtrok.

Op 23 februari brachten Marieke Lucas Rijneveld en uitgeverij Meulenhoff naar buiten dat Rijneveld The Hill We Climb zou vertalen. Deze bekendmaking riep naast enthousiasme ook vragen op. Mensen vroegen zich af of Rijneveld de geschikte vertaler voor deze opdracht was. De kritiek bracht de uitgeverij er eerst toe een statement te maken waarin zij haar keuze toelichtte. Op 26 februari besloot Rijneveld de opdracht terug te geven. De kwestie werd onder andere uitgebreid samengevat door NOS.

Een veelkantige kwestie

Verschillende aspecten kwamen in deze kwestie naar voren. Allereerst viel op dat Rijneveld geen professioneel literair vertaler is, hoewel het niet ongebruikelijk is dat auteurs vertalen. Vertalen vergt bijvoorbeeld veel creativiteit. Wel rezen er vragen over Rijnevelds beheersing van de Engelse taal, kennis van de Amerikaanse context en kennis van het genre spoken word. Opgeworpen werd ook dat Rijneveld voornamelijk uit publicitair oogpunt zou zijn uitgekozen.

Een groter deel van de discussie ging echter over de vraag of deze kans niet aangegrepen had moeten worden om te kiezen voor een vertaler van kleur. Er werd gewezen op de betekenis van Gormans Afro-Amerikaanse achtergrond voor de inhoud en de voordracht van haar inauguratiegedicht en het onderliggende pijnpunt: de ondervertegenwoordiging van mensen van kleur in het vertaalveld. 

Die ondervertegenwoordiging is al vaker aangekaart de afgelopen jaren. Het ELV stelt vast, zoals beschreven in het Beleidsplan 2020-2024, dat de vertalersgemeenschap baat zou hebben bij meer diversiteit in culturele achtergrond dan nu het geval is. In de afgelopen jaren is gebleken dat dat niet vanzelf toeneemt, maar dat daar beleid voor nodig is. Samen met onze partners en relevante personen en instellingen wil het ELV actief aan een diverser vertaalveld werken door onder meer specifieke vormen van opleiding in te zetten. Ook willen we in informatie voorzien om het bewustzijn van vertalers op het vlak van inclusiviteit op alle terreinen te vergroten. Dit doen we bijvoorbeeld in onze cursussen en via onze online Kennisbank.

De ideale vertaler?

Niet vaak wordt er in de pers zo uitgebreid gedebatteerd over wat een vertaler al dan niet geschikt maakt voor een opdracht. Moet spoken word worden vertaald door een spokenword-artiest? Of juist door een literair vertaler? Is de identiteit van de vertaler van invloed op de vertaling?

Er zijn geen 'regels' over wat je moet kunnen om een boek te mogen vertalen. In het handboek Alles verandert altijd. Perspectieven op literair vertalen (red. Lieven D'hulst & Chris Van de Poel), worden wel veel aspecten van het literair vertalen beschreven die belangrijk zijn. In het hoofdstuk 'Basiskennis en -vaardigheden' beschrijft vertaaldocent Chris Van de Poel bijvoorbeeld wat je als beginnend professional verworven moet hebben om tegen je taak opgewassen te zijn.

Zo is de vertaler idealiter een goede lezer en kenner van brontaal, -literatuur en -cultuur, die in staat is om referentiemateriaal te zoeken en kritisch te gebruiken. Daarnaast is de vertaler professioneel (zich bewust van zakelijke afspraken zoals deadlines), deskundig in het identificeren en oplossen van vertaalproblemen en goed thuis in de doeltaal, -literatuur, -cultuur. Het hele hoofdstuk, waarin nog meer vaardigheden aan bod komen, is hier te lezen. Al deze vaardigheden kunnen op diverse manieren verworven worden, zoals bleek uit dit artikel waarin vertalers vertellen hoe zij literair vertaler zijn geworden.

Naast deze algemene vaardigheden brengt ook het genre van een tekst zijn eigen uitdagingen mee. Docent, dichter en vertaler Onno Kosters beschrijft bijvoorbeeld in hetzelfde handboek over het vertalen van poëzie: "Er bestaan geen gulden en al helemaal geen gouden regels voor het vertalen van poëzie. Sterker, er zijn vermoedelijk evenveel opvattingen over het vertalen van poëzie als vertalers." Wel beschrijft hij diverse theorieën die ingaan op wat een vertaler moet ‘kunnen’ en hoe hij of zij te werk kan gaan.

Wat in ieder geval vaststaat is dat iedereen een tekst anders zou vertalen. Vertalen heeft veel met vakkundigheid te maken, maar de vertaling van een tekst is ook het unieke en eenmalige resultaat van een ontmoeting tussen een bepaalde vertaler en een auteur of tekst. Elke vertaler brengt bij het lezen en schrijven zijn eigen persoon, ervarings- en denkwereld, en scheppend vermogen mee. In dat opzicht bestaat er niet één ideale vertaling van een tekst. Het toont ook dat er alleen maar winst geboekt kan worden als de vertalersgemeenschap bestaat uit mensen met diverse achtergronden en perspectieven, op alle vlakken.

Verder lezen

Over de kwestie Gorman/Rijneveld (selectie)

  • Janice Deul in de Volkskrant: "Opinie: Een witte vertaler voor poëzie van Amanda Gorman: onbegrijpelijk" (25.02.2021)
  • Ebissé Rouw bij Met het Oog op Morgen: "Wie mag het gedicht van Amanda Gorman vertalen?" (26.02.2021)
  • Veerle Vanden Bosch in De Standaard: "Marieke Lucas Rijneveld gaat gedichten Amanda Gorman dan toch niet vertalen" (26.02.2021)
  • Maartje Geels op NOS.nl: "Discussie over Rijneveld om vertalen Gorman: te veel identiteitsdenken of verkeerde keuze?" (27.02.2021)
  • Johan Fretz in Het Parool: "Telkens wordt steekhoudende kritiek van mensen van kleur weggezet als identiteitspolitiek" (27.02.2021)
  • Jos Joosten op Neerlandistiek.nl: "Verloren in vertaling" (27.02.2021)
  • Rinskje Koelewijn in NRC: "Doet afkomst ertoe bij een goede vertaling?" (28.02.2021)
  • Paulien Cornelisse in De Volkskrant: "Zullen we anders een vertaler vragen voor het gedicht van Gorman?"
  • Canan Marasligil op de website van Read My World: "Uncaring - Reflections on the politics of literary translation" (Engels) (04.03.2021). Nu ook hier op de ELV-Kennisbank te lezen in Nederlandse vertaling van Astrid Huisman
  • Haidee Kotze's artikel "Translation is the canary in the coalmine" (Engels). Nu ook hier op de ELV-Kennisbank te lezen in Nederlandse vertaling van Jenny Mijnhijmer

Over de vertaalpraktijk