De relatie tussen vertaler en redacteur
Hoe werk je samen met een uitgeverij? Wat doet een redacteur en wat kun je van hem of haar verwachten? Welke rol kun je spelen binnen de uitgeverij en wat kun je zelf bijdragen aan een vruchtbare samenwerking? Deze vragen en meer wil ik in dit artikel beantwoorden op basis van mijn ervaringen.
De redacteur is je contactpersoon bij de uitgeverij. De grote uitgeverijen kennen over het algemeen twee soorten redacteuren. De fondsredacteur of acquirerend redacteur is iemand die (onder verantwoordelijkheid van de uitgever) titels aankoopt, contact onderhoudt met auteurs, agenten en buitenlandse uitgeverijen en er samen met andere afdelingen (pr/marketing, productie en verkoop) voor zorgt dat een boek goed in de markt wordt gezet. Daarnaast heb je de bureauredacteur, die de planning van de boeken bewaakt, contact heeft met auteurs, vertalers, persklaarmakers en andere externen. De bureauredacteur zorgt ervoor dat alle teksten op tijd en perfect gecorrigeerd de deur uit gaan.
Het verschilt per uitgever met wie je zaken doet. Bij sommige uitgeverijen heb je als vertaler contact met de fondsredacteur. Dat heeft als voordeel dat je een korter lijntje hebt met degene die nieuwe titels acquireert en inhoudelijk verantwoordelijk is voor een titel. Je krijgt dan meestal in een later stadium te maken met de bureauredacteur, met wie je over de planning van je vertaling contact hebt. De bureauredacteur is soms ook degene die vertalingen uitzet. Bij kleinere uitgeverijen lopen de verschillende rollen door elkaar. De redacteur maakt bijvoorbeeld ook het boek persklaar, zet de tekst en/of heeft contact met de boekhandel voor de verkoop.
Hoe krijg je een vertaalopdracht van een redacteur?
Binnen de uitgeverij spelen persoonlijke relaties vaak een grote rol, het is een kwestie van vertrouwen. Eerlijk is eerlijk: als je een beginnend vertaler bent, je hebt nog niets gepubliceerd en je kent niemand, dan is de kans klein dat een redacteur je een vertaling toevertrouwt. Heb je misschien al gepubliceerd in een literair tijdschrift, heb je een ontwikkelingstraject van het ELV gevolgd, of kan een ervaren vertaler, iemand die de redacteur kent en vertrouwt, een goed woordje voor je doen, misschien zelfs met tussenkomst van het ELV je mentor zijn? Dan is de kans al groter dat de redacteur je een kans gunt.
Je kunt natuurlijk je cv naar een uitgeverij mailen om jezelf voor te stellen, maar je kunt ook op eigen initiatief een leesverslag sturen. Als je een boek hebt gelezen dat je fantastisch vindt, dat zonder twijfel in het Nederlands uitgegeven zou moeten worden, kun je het pitchen bij een uitgeverij. Controleer van tevoren bij de uitgever of agent van het boek of de rechten van het boek niet al aan Nederland zijn verkocht en of het boek in het fonds van de uitgeverij past. Houd er rekening mee dat het best een tijd kan duren voordat je antwoord krijgt en misschien vindt de redacteur toch niet dat het boek in het fonds past. Maar wanhoop niet als je voorstel niet wordt overgenomen. Je hebt in elk geval je visitekaartje afgeleverd en misschien denkt de redacteur bij een andere titel wel aan jou.
Bedenk ook dat een vertaling per definitie duur is voor een uitgever. Het honorarium voor de vertaler komt boven op alle kosten die de uitgever ook maakt voor Nederlandse (niet-vertaalde) literatuur (royalty's, drukkosten, opslag, distributie, ontwerpkosten omslag, overhead, evt. marketingbudget). De enige manier om die kosten wat te drukken, is door middel van een productiesubsidie (voor de uitgever, welteverstaan) van het equivalent van het Nederlands Letterenfonds in het land waar het boek vandaan komt. Zo wordt het iets aantrekkelijker om een vertaling uit te geven. De meeste uitgevers van vertaalde literatuur weten die fondsen wel te vinden, maar het kan geen kwaad om de redacteur erop te wijzen, dat kan net het laatste zetje geven.
Je kunt in het beginstadium van je relatie met de uitgeverij worden gevraagd om een proefvertaling te maken. Je kunt hier een vergoeding voor vragen, maar vaak is hier geen budget voor. Soms bestaat er een subsidiepotje voor proefvertalingen bij de bovengenoemde fondsen. Onderzoek die mogelijkheid.
De vertaler als kenner
Je hebt een voorsprong op de uitgeverij wanneer je uit een kleine taal vertaalt. De redacteur kan jouw brontaal waarschijnlijk niet lezen, dus jij bent degene met de meeste kennis van het boek. Soms word je dan ook gevraagd om quotes te vertalen, of om meer te vertellen over het boek en de plaats van de auteur in diens thuisland, of zelfs om te modereren bij een interview met de auteur. Sommige vertalers dragen zelf titels aan die ze het uitgeven waard vinden. Een aantal vertalers werkt ook als scout. Zij hebben zelf contact met buitenlandse agenten en uitgeverijen, gaan naar lezingen en boekenbeurzen en raden de redacteur titels aan die geschikt zouden kunnen zijn voor het fonds.
Wanneer je uit een grote taal vertaalt, in het bijzonder uit het Engels, speel je als vertaler meestal een minder grote rol bij de acquisitie. De concurrentie tussen uitgeverijen die geïnteresseerd zijn in titels uit de VS en het VK is vaak groot. De rechten van Engelse titels worden vaak al aan het buitenland verkocht voordat het boek in de oorspronkelijke taal verschenen is, soms zelfs alleen maar op basis van een proposal van een paar A4’tjes. Daarnaast leest iedereen op de uitgeverij zelf op z’n minst ook Engels, dus dan is de noodzaak van het inhuren van externe expertise minder groot. Meestal is de tijdsdruk voor vertalers uit het Engels ook veel hoger. Omdat de Nederlandse vertaling grote concurrentie ondervindt van het Engelse origineel, moet die eerste zo kort mogelijk op het origineel verschijnen. Soms verschijnt de vertaling zelfs eerder dan het origineel.
De vertaler als lezer
Een andere mogelijke rol die je kunt spelen is die van lezer. De redacteur of redactieassistent kan je vragen om een leesrapport te schrijven over een boek waarin de uitgeverij geïnteresseerd is. Hier krijg je een kleine vergoeding voor. Een leesrapport of leesverslag is een korte samenvatting van het boek, waarin vooral ook de vraag moet worden beantwoord wat je zelf van het boek vindt, of het boek geschikt zou zijn voor de Nederlandse markt en of het in het fonds van de uitgever zou passen. Een leesrapport schrijven kost veel tijd en het werk staat niet in verhouding met het bedrag dat je ervoor krijgt, maar je kunt het beschouwen als een smeermiddel voor je relatie, een dienst voor de redacteur, die je later misschien weer een vertaling gunt. Wees altijd eerlijk in je oordeel. Als je een positief leesrapport hebt geschreven en de uitgeverij koopt de titel aan, wil dat niet zeggen dat je automatisch voor de vertaling gevraagd wordt. Sommige uitgeverijen hebben een aparte lezerspoule. Daarmee hopen ze uit te sluiten dat de lezer een positief oordeel geeft in de hoop dat hij/zij de vertaling mag gaan doen. Anderen willen juist dat de vaste vertaler van een auteur, als grootste kenner van diens werk, het verslag van een titel schrijft.
Als je wordt gevraagd voor een vertaling, moeten jullie het eens worden over het honorarium. Bij de literaire uitgeverijen krijg je vaak het modelcontract, maar helaas geldt dat zeker niet in alle gevallen. Ga nooit zomaar akkoord met wat wordt geboden, onderhandel altijd. Daarmee neem je jezelf serieus en verpest je de markt niet voor je collega’s. Je kunt over allerlei punten onderhandelen: het tarief per woord, royalty’s, een ruimere deadline, al is het maar over naamsvermelding. Probeer zakelijk te blijven en realiseer je dat de redacteur met wie je onderhandelt ook gewoon gebonden is aan wat de uitgever dicteert. Regelmatig worden er workshops onderhandelen georganiseerd door de Auteursbond (in Vlaanderen: de Vlaamse Auteursvereniging). Je kunt aan zulke workshops ook deelnemen als niet-lid, maar het is de moeite waard om lid te worden. De Auteursbond kan je ook bijstaan mocht je onverhoopt een conflict krijgen met de uitgeverij.
Het contact met de uitgeverij tijdens en na het vertalen
Je hebt een vertaalopdracht binnengesleept, hoe nu verder? Vraag om de huisregels van de uitgeverij, dan weet je hoe die de vertaling aangeleverd wil krijgen en wat de voorkeuren voor bijvoorbeeld spelling en interpunctie zijn. In principe hoef je je redacteur niet op de hoogte te houden van je vertaalproces, maar krijg je al doende vragen die je niet zelf kunt oplossen? Dan kun je wel contact opnemen. De (bureau)redacteur kan meedenken over problemen in de tekst, maar kan je bijvoorbeeld ook in contact brengen met de auteur van je boek. Als de vertaling een bijzonder project is – dat kan bijvoorbeeld zijn omdat het een haastklus is met meerdere collega’s, of omdat er logistieke problemen zijn met het aanleveren van het origineel – dan heb je vaak tussentijds contact. Eventueel mailt de redacteur je over een omslagtekst of het vertalen van quotes voor omslag of aanbiedingstekst, maar vaak heb je pas weer contact bij het inleveren van je vertaling.
Dan, na een tijd hard werken, is je vertaling af. Na inlevering heb je in de meeste gevallen contact met de bureauredacteur. Heb je bijzondere keuzes gemaakt in je vertaling, wil je wat kwijt over de stijl? Het kan geen kwaad om dat toe te lichten. Sommige uitgevers hebben ook een overdrachtsformulier dat je meestuurt. De bureauredacteur stuurt je tekst naar een persklaarmaker of corrector. Een persklaarmaker verbetert fouten, let op incongruenties en opmaak, mag suggesties doen ter verbetering maar mag in principe geen grote ingrepen doen in de stijl. Vervolgens krijg je je vertaling nog een paar keer terug om de correcties goed te keuren en te checken of er bijvoorbeeld geen rare dingen zijn gebeurd in de opmaak. Normaal gesproken heb je geen direct contact met de persklaarmaker, die ook een externe freelancer is, en verloopt alle communicatie via de uitgeverij. Sommige vertalers vinden de feedback op hun vertaling lastig en dat is ook begrijpelijk, want je hebt er maanden aan gewerkt, het is jouw kindje, maar een goede persklaarmaker maakt je vertaling alleen maar beter. Als laatste krijg je meestal de zetproef nog een keer te zien (en zo niet: vraag ernaar!). Hierin mag je alleen nog de allernoodzakelijkste wijzigingen aanbrengen, maar het is wel je laatste kans om je tekst nog een keer te zien en eventuele grote missers eruit te halen. Hierna gaat de tekst naar de drukker.
Na publicatie
Na de publicatie van je vertaling is het erg afhankelijk van de uitgeverij en de redacteur of je op de hoogte wordt gehouden of niet. Je krijgt in elk geval je honorarium, de presentexemplaren en indien van toepassing jaarlijks een royalty-overzicht. Als een auteur wordt uitgenodigd voor een persbezoek of optreden in Nederland, kun je worden uitgenodigd voor een ontmoeting. Soms word je op de hoogte gehouden van mooie recensies (bijvoorbeeld wanneer de vertaling wordt geroemd), maar meestal niet. Je kunt recensies zelf als aanknopingspunt gebruiken om nog eens contact op te nemen met de uitgeverij, ook met het oog op verdere opdrachten. Als een boek prachtige recensies krijgt, zijn ze wellicht van plan om door te gaan met deze auteur.
Als vertaler kun je worden uitgenodigd voor bijvoorbeeld een nieuwjaarsreceptie of andere borrels die de uitgeverij organiseert. Probeer altijd naar zulke gelegenheden toe te gaan. Het is fijn om de mensen achter de mails te ontmoeten, want zoals ik hierboven al schreef: het boekenvak is een persoonlijke business.
De rol die je speelt als vertaler en de relatie die je hebt met de redacteur kunnen kortom van uitgeverij tot uitgeverij verschillen. De ene redacteur beschouwt de vertaler als belangrijke partner, een ambassadeur van het boek, de auteur en de literatuur van de betreffende brontaal. In andere gevallen is de redacteur puur een opdrachtgever. Je krijgt een vertaling die je vervolgens een paar maanden later inlevert en dat was dat. Alle mogelijke gradaties daartussenin zijn mogelijk. Natuurlijk heb je zelf ook invloed op de rol die je speelt. Stel je open op. Denk mee maar wees zakelijk. En houd er rekening mee dat de redacteur ook maar een mens is met zijn of haar voorkeuren, en afhankelijk is van andere partijen – denk aan uitgever, marketing en verkoop – in het uitgeefproces. Uiteindelijk wil iedereen het beste voor het boek, jouw vertaling.