Vertalers vertellen - Hoe ben je begonnen als vertaler?
Een goed begin is het halve werk, maar hoe begin je eigenlijk als vertaler? Hoe kom je aan een eerste opdracht? Welke stappen kun je zetten? Negen vertalers aan het woord over hun ervaringen.
Huub Stegeman, vertaler uit het Engels en Duits in het Nederlands
"Na een nooit afgesloten studie Geschiedenis en Filosofie was ik even het spoor bijster. In die tijd heb ik van alles gedaan: Middenstandsdiploma en uitgeversdiploma gehaald, bij de LOI Tolk Vertaler Engels gestart en op aandringen en op kosten van de sociale dienst ben ik omgeschoold tot Technisch Schrijver. Dat laatste ben ik een aantal jaar geweest, met steeds meer technisch vertaalwerk erbij. Toen ben ik exclusief voor vertaalbureaus gaan werken, eerst nog ‘inhouse’, maar vanaf 2002 als zelfstandige. Ondertussen had ik ook mijn (SNEVT) Diploma Vertaler Duits gehaald. Na een aantal jaar (te lang: 15) begonnen de technische vertalingen me de keel uit te hangen.
Tijdens een verblijf in Oxford leerde ik kerkhistoricus MacCulloch kennen die een boek over de Reformatie schreef. Ik grapte dat zo’n boek natuurlijk wel in het Nederlands vertaald moest worden en dacht verder nergens meer aan. Anderhalf jaar later werd ik gebeld door Uitgeverij Spectrum die van de agente van Macculloch het verzoek had gekregen mij eerst een kans te geven. Vanaf dat moment heb ik technisch vertalen en boeken vertalen gecombineerd en langzaam de balans helemaal verschoven naar uitsluitend boeken."
Nicolette Hoekmeijer, vertaler in het Nederlands uit het Engels
"Ik zou iedere beginnende vertaler aanraden zo’n kans te grijpen wanneer die zich voordoet"
"Ik werkte als ondertitelaar bij het toenmalige NOB. Drie collega’s vertaalden een boek over de Rolling Stones. Twee weken voor de inleverdatum bleek één van die drie nog maar 100 woorden te hebben vertaald. De andere twee vroegen mij zijn deel voor mijn rekening te nemen. Het was ‘gekkenwerk’ maar ik heb de kans aangegrepen om een ingang bij een uitgeverij te krijgen, om te kijken of het boekvertalen me beviel, of ik het zou kunnen.
Ik zou iedere beginnende vertaler aanraden zo’n kans te grijpen wanneer die zich voordoet, ook als het boek niet meteen je droomvertaling is. Hoewel ik destijds niet voor de keuze heb gestaan en dus in zekere zin makkelijk praten heb, zou ik ook bij zo’n eerste boek niet onder het normtarief werken. Niet alleen omdat het de (onderhandelings)positie van de beroepsgroep verzwakt, maar ook omdat een uitgever niet snel meer zal bieden als hij weet dat je het ook voor minder doet."
Jan Willem Bos, vertaler uit het Roemeens in het Nederlands
"Ik was nog student – Roemeense taal- en letterkunde – toen ik samen met mijn prof, Sorin Alexandrescu, twee titels heb voorgesteld aan uitgeverij Meulenhoff. Ik had bijna geen ervaring als vertaler, maar had een grote belangstelling voor literatuur en wilde de Roemeense literatuur graag met anderen delen. Tot mijn vreugde, en een beetje tot mijn schrik, ging Meulenhoff akkoord. Nadat deze eerste twee vertalingen waren verschenen, zijn er andere gevolgd, aanvankelijk alleen bij Meulenhoff, later ook bij Atlas, de Bezig Bij, Pegasus, en andere uitgeverijen.
Wat de beste strategie is voor een beginnend vertaler hangt volgens mij erg af van de taal waaruit je vertaalt of wilt vertalen. Het is natuurlijk een heel ander verhaal voor een vertaler Engels of Frans en een vertaler Roemeens, of Albanees, of Ests. Voor de grotere talen zijn er diverse mogelijkheden om een vertaalopleiding te volgens, voor de kleinere talen en minder bekende literaturen bieden mentoraten mogelijkheden om ervaring op te doen."
Laura Watkinson, vertaler uit het Nederlands in het Engels
"De letterenfondsen hebben ook veel geholpen"
"Het echte begin van mijn leven als literair vertaler kwam toen ik me voor de Certificate in Literary Translation from Dutch into English van de University College London heb ingeschreven. Dat was een soort avondles, drie trimesters, één keer in de week – en het was geweldig. We hebben diverse teksten vertaald (denk aan poëzie, fictie, non-fictie maar ook theaterteksten) en met heel ervaren vakmensen gewerkt, bijvoorbeeld de vertaler Paul Vincent en de schrijver Hans Maarten van den Brink. Wat ik heel belangrijk vond waren de tips over hoe de uitgeverswereld werkt: wat is een leesrapport? hoe kom je in contact met uitgevers? hoe ziet een contract eruit? Dat soort informatie en contact met meer ervaren collega’s en andere mensen in het vak is van vitaal belang voor vertalers. Dat is dan ook mijn advies voor beginnende vertalers: bouw een netwerk op, spreek met de mensen in het vak, met de uitgevers en vertalers.
Het Nederlands Letterenfonds en Flanders Literature hebben ook veel geholpen, met advies en ook met opdrachten. Ik heb fragmenten van teksten voor het Fonds en, via het Fonds, voor uitgevers mogen vertalen – en daardoor ben ik aan mijn eerste boekvertalingen gekomen."
Andrea Kluitmann, vertaler uit het Nederlands in het Duits
"Ik ben in 1993 begonnen, net afgestudeerd. Ik had een proefvertaling gestuurd aan zowat de enige kinderboekenuitgever die ik van naam kende en kreeg een vernietigende brief terug waarin kort werd uiteengezet wat er niet deugde aan mijn vertaling. Ik schrok toen zo dat ik even niet meer durfde om stappen te ondernemen op dat gebied. Achteraf weet ik dat de kritiek heel juist was. Twintig jaar later kwam ik degene tegen die destijds de brief had geschreven. Ik vertelde over het nogal verlammende effect dat haar brief op mij heeft gehad en zij zei heel ontspannen: “Ach, weet je, als ik het echt helemáál niets vind dat doe ik niet de moeite om een dergelijk brief te schrijven.”
Nou, dat wist ik dus niet, ik verzonk destijds in destructieve zelftwijfels. Wel ben ik andermans vertalingen uitvoerig gaan bestuderen en ik heb me aangemeld voor een workshop over kinder- en jeugdliteratuur (het genre dat ik wilde vertalen), die niets te maken had met vertalen. Daar ben ik zowat iedereen tegengekomen die belangrijk was voor mijn start als vertaler: de chefredactrice van een tijdschrift die me de kans gaf om een eerste recensie te schrijven (er volgden nog veel meer), de uitgeverij waarvoor ik eerst leesrapporten schreef, vervolgens mijn eerste boek mocht vertalen en later ook als vaste scout heb gewerkt.
Tip: Neem ook aan workshops etc. deel die niet direct met vertalen van doen hebben en doe ook andere werkzaamheden die zijdelings verband houden met vertalen."
Lies Lavrijsen, vertaler uit het Engels, Italiaans, Spaans en Frans in het Nederlands
"Zo ging de bal aan het rollen"
"Mijn allereerste opdracht kreeg ik op een nogal atypische manier, via een (eenmalig) project dat was georganiseerd door het Vlaamse Fonds voor de Letteren (nu Literatuur Vlaanderen). Ik had een universitaire cursus literair vertalen gevolgd en de deelnemers daarvan werden uitgenodigd om zich kandidaat te stellen voor een mentoraatsproject. Ik moest een stukje proefvertaling maken, werd geselecteerd en kreeg een mentor, een opdracht én een modelcontract zomaar in de schoot geworpen. Ik bofte extra omdat mijn boek een vervolg kreeg, dat ik ook mocht vertalen, en zo ging de bal aan het rollen.
Ik beschouw mezelf intussen allerminst als een gevestigde vertaler, maar wat voor mij gewerkt heeft om opdrachten te krijgen is persoonlijke contacten leggen (binnen de uitgeverswereld maar ook daarbuiten, met collega’s, schrijvers, docenten en andere mensen die bij de vertaalwereld betrokken zijn), zoveel mogelijk workshops en opleidingen volgen en vooral, koppig blijven volhouden. Wat bij mij nog voorlopig niet gewerkt heeft, is een stukje vertaling naar een uitgever sturen in de hoop dat die het boek gaat uitgeven. Desondanks zou ik het beginnende vertalers toch aanraden, al was het maar om die uitgevers te laten weten dat je bestaat en te laten zien wat je kunt, zeker als je nog geen gepubliceerde vertalingen hebt."
Goedele De Sterck, vertaler uit het Nederlands in het Spaans
"Tijdens een vertaalstage bij het Europees Parlement leerde ik een literair vertaler kennen die me enige jaren later voorstelde om deel te nemen aan een zomercursus literair vertalen Nederlands-Spaans (georganiseerd door het toenmalige Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds en het Vlaams Fonds voor de Letteren). Ik schreef me in en de bal ging aan het rollen. Van het een kwam het ander: mijn twee eerste vertalingen heb ik te danken aan die ene cursus. Een van de titels werd me aangeboden op aanbeveling van een medecursist en het andere boek kreeg ik toegewezen op basis van een anonieme proefvertaling die me recht gaf op een vertaalcontract met mentoraat.
Initiatieven zoals cursussen en mentoraten dienen niet alleen om kennis en vaardigheden te verwerven, maar ook om een netwerk uit te bouwen en opdrachten in de wacht te slepen. Ze vormen met andere woorden een uitstekende springplank. Er bestaan tegenwoordig tal van platforms en steunmaatregelen voor beginnende literair vertalers, niet alleen in Nederland en Vlaanderen maar ook op Europees niveau en in de landen van onze bron- of doeltalen, gaande van ontwikkelingsbeurzen, onlinecursussen, webinars, vertaalateliers op locatie, tot projecten zoals CELA (Connecting Emerging Literary Artists), enz. Een goed geïnformeerde vertaler telt voor twee!
Martin de Haan, vertaler uit het Frans in het Nederlands
"Dat kan ik iedereen aanraden, het geeft uitgevers iets om hun oordeel op te baseren"
"Ik ben begonnen met een klein poëziebundeltje, een reeksje sonnetten dat ik voor mijn plezier had vertaald tijdens het werken aan mijn proefschrift. Dat smaakte naar meer. Mijn eerste stap als vertaler was het maken van een portfolio met vertaalde fragmenten van heel verschillende soorten teksten. Dat kan ik iedereen aanraden, het geeft uitgevers iets om hun oordeel op te baseren. Verder raad ik beginnende vertalers aan om zelf initiatief te nemen door uitgevers een nog niet vertaalde (bij voorkeur levende, jonge) schrijver voor te stellen. Korte verhalen aanbieden aan literaire tijdschriften is ook nuttig, zowel voor je bekendheid als om ervaring op te doen."
Luk Van Haute, vertaler uit het Japans in het Nederlands
"Mijn geval is nogal atypisch, vermoed ik. Ik had in het kader van mijn proefschrift novellen vertaald van Kenzaburo Oë en stuurde die vertaling dan maar naar Meulenhoff, dat al werk van Oë had uitgegeven. De toenmalige directeur vond dat ‘die bizarre novellen niet in het fonds pasten’, maar een jaar later (1994) won Oë de Nobelprijs en was er bij Meulenhoff een nieuwe directeur (Maarten Asscher), die de publicatie wel zag zitten (hij vroeg me weliswaar de vertaling eerst grondig te herzien). Van dat boek (Seventeen & Homo sexualis) zijn maar een goeie duizend exemplaren verkocht, dus ik was meteen van mijn illusie verlost dat met literair vertalen veel geld te verdienen valt (ook niet als het een Nobelprijswinnaar betreft). Daarom ben ik niet meteen op zoek gegaan naar nieuwe opdrachten. Er moest brood op de plank komen.
Maar tien jaar later vroeg Meulenhoff me of ik zin had om een roman te vertalen van Yasunari Kawabata (de andere Japanse Nobelprijswinnaar). Inmiddels was ik de veertig voorbij en wilde ik terug naar mijn eerste liefde, de literatuur. Bovendien was het nu mogelijk projectbeurzen aan te vragen bij het Vlaams Fonds voor de Letteren (nu: Literatuur Vlaanderen), wat het ook financieel (min of meer) leefbaar maakte. Toen heb ik een aantal uitgeverijen die eerder Japanse literatuur hadden gepubliceerd een lijstje gestuurd met ‘romans die volgens mij interessant waren’. Alleen Atlas reageerde. Ik had een meeting met directeur Emile Brugman, die mijn persoonlijke lijstje terzijde schoof, maar me wel voorstelde een roman van Haruki Murakami te vertalen, en een bloemlezing samen te stellen van moderne Japanse verhalen (wat zeven jaar later resulteerde in Liefdesdood in Kamara en de Filterprijs). Hierdoor ging de bal definitief aan het rollen en bleven er nieuwe opdrachten komen. Ik heb inmiddels ook boeken vertaald voor De Geus, Lebowski, Nijgh & Van Ditmar, Signatuur, Zirimiri, Cossee en Karakters. Op Karakters na zijn het allemaal Nederlandse uitgevers.
Wat ik als beginnend vertaler zeker niet zou doen: een opdracht aanvaarden die niet voldoet aan de minimale voorwaarden van het modelcontract om zo toch maar aan een eerste klus te komen. Enerzijds schep je zo een gevaarlijk precedent voor jezelf (als je het eenmaal hebt gedaan, is het de volgende keer moeilijk om te weigeren) en anderzijds ondermijn je hiermee ook de positie van je (toekomstige) collega’s.
Informeer je voldoende over die contractuele aspecten. Steek je licht op over het reilen en zeilen in de vertalers- en uitgeverswereld. Zorg in het begin zeker voor alternatieve bronnen van inkomsten."