Hele werelden vertalen – Over kinderboeken en culturele sensitiviteit

Hele werelden vertalen
Over het belang van culturele sensitiviteit en bewustzijn bij het vertalen van kinderboeken 

Hijab. Het woord rolde over mijn tong. Dan weer in het Arabisch, dan weer in het Nederlands. Ik hoorde geen d. Waar had Van Dale die letter vandaan gehaald toen hidjab werd toegevoegd aan de bekende woordenlijst? Ik liet het woord nog een keer vallen en besloot toen voor hijab te gaan. Het was lastig want ik begreep best dat de Van Dale het lezers die de i-j in het woord aanzien voor een ij makkelijker wilde maken door ze een semifonetische hulpletter te geven. Probleem was alleen dat die letter niet in het woord thuishoorde. Dus het bleef hijab. Dat was immers de spelling die werd gebruikt op internet en sociale media en persoonlijk werd gebezigd door mijn vriendinnen en ik. Het woord ‘hoofddoek’ kwam niet eens in me op. Het was hijab. Zo’n schijnbaar kleine keuze tijdens het vertalen van The Proudest Blue van Ibtihaj Muhammad zorgt ervoor dat een moslim tijdens het lezen van Het mooiste blauw zich thuis voelt in het verhaal en een niet-moslim de juiste term leert kennen. Zo belangrijk kan één woord zijn. 

De weerbarstige praktijk
Toen ik een paar jaar geleden als kinderboekenschrijver begon met het vertalen van kinderboeken uit de Engelse taal, wist ik in theorie wat het vak inhield. Je neemt een tekst, je doorgrondt de tekst en vertaalt de tekst zin voor zin zodat de betekenis zo duidelijk mogelijk wordt. De praktijk bleek echter zowel mooier als weerbarstiger. Het vertalen van kinderboeken is immers niet alleen het omzetten van woorden van de ene taal in de andere. Het gaat ook om het overbrengen van culturele en sociale contexten, waarden en perspectieven. Kinderboeken zijn een belangrijk medium voor het vormen van de identiteit en het wereldbeeld van kinderen, en daarom is het van cruciaal belang dat vertaalde boeken een diverse en inclusieve weerspiegeling van de wereld vormen.

Als vertaler is het daarom essentieel dat je over een bepaalde culturele sensitiviteit beschikt. Dat je je bewust bent van en respect hebt voor de culturele achtergrond en identiteit van de personages, en de betekenis van de settings en thema's in het oorspronkelijke werk. Het gaat om het vermijden van stereotypen en generalisaties, en het omarmen van de complexiteit en diversiteit van verschillende culturen.

Bepalen wat de lezer ziet
Ik besefte pas hoe belangrijk dit is en hoe groot de verantwoordelijkheid van een vertaler is, toen ik Amazing Muslims who Changed the World van Burhana Islam vertaalde. Dit boek dat dertig portretten bevat van bijzondere moslims uit het heden en verleden was een uitdaging. Bij ieder verhaal dat ik vertaalde, werd ik me meer en meer bewust van de macht die vertalers hebben. Uitgeverijen doen door het kopen van vertaalrechten misschien wel de deur open naar andere verhalen, maar het is de vertaler die uiteindelijk bepaalt wat de lezer ziet en meemaakt wanneer die door de deur heen stapt. 

In het geval van Amazing Muslims wilde ik de brontekst en mijn kennis en beleving van de islamitische religie en cultuur respecteren. Tegelijkertijd was ik me ook bewust van de mogelijkheden en beperkingen van de Nederlandse taal en hoe er in het Westen tegen onderwerpen als strijdende moslims wordt aangekeken. Soms kun je ook te cultureel sensitief zijn. In dit geval was ik teveel bezig met wat er eventueel vanuit de westerse cultuur gedacht kon worden over de islamitische beschaving en haar helden en hun acties. Het duurde even voordat ik dat kon loslaten. Dat loslaten gebeurde door mezelf het beeld voor te spiegelen van islamitische kinderen die zichzelf terugzien tussen de regels en in de illustraties en niet-islamitische kinderen die nieuwe helden leren kennen. Dus bouwde ik achter de deur die de uitgever had geopend met de aankoop van de vertaalrechten van Amazing Muslims met Nederlandse taalbouwstenen een replica van het boek van Burhana Islam. Moedige moslims die de wereld hebben veranderd ziet er op punten en hoeken soms net iets anders uit, maar de beleving is hetzelfde. Dat is tenminste het nobele streven waarvoor ik een deel van mezelf moest achterlaten en een ander deel juist moest meenemen.

Jezelf achterlaten
Als vertaler ga je als eerste door de deur die de uitgever opent door de vertaalrechten van een verhaal aan te schaffen. Op het moment dat je als vertaler door die deur heen komt, zie je niets. Toegerust met de brontekst ga je aan de slag. Dat is wat ik deed toen ik Amazing Muslims begon te vertalen. Ik realiseerde me later pas dat ik een belangrijke stap was vergeten. Op het moment dat je over die drempel heen komt en dat bestaande verhaal gaat bouwen in een nieuwe taal, moet je eerst jezelf op een bepaalde manier achterlaten. Jouw schrijfstem, aannames, vooroordelen, oordelen over vooroordelen en alles wat je verder in de weg kan zitten bij het bouwen van het verhaal moet je van je afzetten om door te kunnen. In mijn geval waren dat belemmerende gedachten over wat niet-islamitische lezers wellicht zouden kunnen vinden van deze verhalen over moslims. Dat alles dien je als vertaler los te laten.

De weg durven vragen
Wat je sowieso wel meeneemt zijn natuurlijk je (ver)taalkwaliteiten, je culturele sensitiviteit en je nieuwsgierigheid. Want je moet bereid zijn om jezelf te parkeren en de weg te durven vragen als je het (even) niet weet en sommige verhaalelementen je niet of minder bekend voorkomen. Als je dat niet doet en op basis van beperkte kennis van alles aanneemt en invult loop je het risico op stereotypering, generalisaties, gebruik van exclusieve taal en onderschatting van culturele gevoeligheden. Dus:

• Onderzoek grondig de culturele achtergrond en context van het originele werk: Als vertaler moet je je verdiepen in de culturele gebruiken, tradities, normen en waarden die worden beschreven in het originele werk. Dit omvat het raadplegen van experts en native speakers indien mogelijk. Dit punt raakt sterk aan authenticiteit en geloofwaardigheid. Met name kinderen zijn vaak kritisch en kunnen zich bewust zijn van wat authentiek aanvoelt in een verhaal. Door de culturele context te respecteren, kan je als vertaler de authenticiteit en geloofwaardigheid van het verhaal behouden.
• Wees gevoelig voor vertaalkeuzes: Denk zorgvuldig na over de impact van vertaalkeuzes op de culturele authenticiteit en integriteit van het verhaal. Humor en subtiliteiten zijn hierbij lastig, zorg dat de humor in het oorspronkelijke werk wordt begrepen en gewaardeerd door lezers in de doeltaal en -cultuur. Zoek tot slot naar manieren om de essentie van het originele werk te behouden zonder afbreuk te doen aan de culturele context. Streef hierbij ook naar inclusief taalgebruik dat diverse groepen en identiteiten respecteert en erkent. 
• Werk samen met auteurs en uitgevers: Communiceer regelmatig met auteurs en uitgevers om eventuele vragen of zorgen over culturele sensitiviteit en inclusie aan te pakken. Samenwerking kan leiden tot een beter begrip en een meer respectvolle vertaling.

Alleen zo wordt je in navolging van sensitivity readers, een sensitivity translator. 

Van een vanzelfsprekendheid
En dan ben je klaar, heb je je laatste punt gezet en bezoeken na een tijdje verschillende nieuwsgierige kinderogen jouw bouwwerk, jouw vertaling. Houdt het stand? Heb je de juiste accenten gelegd, de juiste dingen uitgelegd of in het midden gelaten? Welke elementen zijn authentiek? Welke zijn gekunsteld? Wie het ziet, mag het zeggen. Je hebt je best gedaan om het verhaal zo goed mogelijk over te brengen in die nieuwe taal, met respect voor de culturele context, normen, waarden en personages. Meer kun je niet doen. Soms zou je wel meer willen doen. Soms zou je een verhaal inclusiever willen maken omdat het die potentie heeft. Als de schrijver net andere keuzes had gemaakt, dan… Maar dat is niet aan ons als vertalers. We moeten, logischerwijs, nou eenmaal werken met de brontekst die we krijgen. 

Hebben we als vertalers dan helemaal geen invloed op het inclusiever maken van het aanbod aan kinderboeken? Natuurlijk wel. Als wij uitgeverijen (blijven) wijzen op boeken die inclusief zijn en waarin diversiteit een gegeven is, in plaats van een vinkje in de vorm van passieve bijfiguren en culturele clichés, dan zullen boekenplanken uiteindelijk, verhaal na verhaal, diverser en inclusiever worden. 

En als je dan jouw taalbouwstenen mag loslaten op een vanzelfsprekend divers en inclusief verhaal en je een replica mag bouwen die recht doet aan het origineel, dan is dat een feest.  Meet the Maliks – Twin Detectives: The Cookie Culprit van Zanib Mian is zo’n boek. Met hoofdpersonen die onbeschaamd zichzelf zijn en een vanzelfsprekende diversiteit en culturele context die alleen worden uitgelegd als het echt nodig is – omdat het zo eigen en natuurlijk is – is dit boek een verademing. Toen ik een punt zette achter mijn vertaling van Maysa & Musa en het koekjesmysterie, voelde het alsof ik afscheid nam van iets dierbaars. Ik gun ons als vertalers en al die verschillende nieuwsgierige kinderogen die onze woorden lezen, nog heel veel verhalen als deze.